Architecture Effects

katalogoa

Arkitektura efektu-eragilea

Troy Conrad Therrien

1997. Espainia frankistaren eta orainaldiaren arteko erdibidean, titaniozko alkatxofa uhindu bat agertu zen poliki-poliki suspertzen ari zen Nerbioi ibaiaren bazterretan —Bilboko hemeretzigarren mendeko altzairu-industriaren arteria oraindik trabatuan—, mugarri bat jartzeko historian hogeigarren mendea bukatzen ari zenean. Guggenheim Bilbao Museoaren ondoren, arkitektura inoiz ez zen lehengo bera izango.

Jaio baino lehen ere elikatu zuen Frank Gehry-ren monumentu-zirriborro honek mende amaierako irudimen globala. Jaio aurretik jadan, haren irudiek Martha Stewart-en tankerako aldizkariak eta hogeita lau orduko albisteen kanalak saturatu zituzten, “arkitektura-izarren”¹ goseak zeuden “arkituristen” demografia berri bat zabalduz. Ez zuen denbora askorik behar izan New York Timesek iragarritako “Bilboko miraria” deituak gauzatzeko². Kolpetik bihurtu zen Bilbo jomuga fetixea. Denbora gutxi zen iristen erraza zela, koste baxuko hegazkin-konpainiei esker, moneta finkatua eta desagerturiko mugak zirela medio, eta, hala, monumentuak aldi berean kulturan eta diru-kutxa publikoetan utzi zuen aztarrena deskribatzera etorri zen “Bilbo efektua”. Haren inpaktu ekonomikoa milaka miloietan neurtu behar da.

Eraikinen astrofisika berria bihurtu zen. Izar bitxi deigarri hark, modernitatearen mende austeroa bukatzen ari zen unean altxatuta, halako grabitate-indar ikaragarria zeukan, non hiria osorik irentsi baitzuen zulo beltz kultural batean, bere orbitara erakarriz masa-komunikabideen eta herri-arreta zabalaren alderdi guztiak, Mariah Carey-rengandik hasita James Bond-enganaino. Ostera ere kosmos kulturalaren erdian aurkitu zen arkitektura; Errenazimentuaz geroztik ikusi ez zen arkizentrismoaren berpizkundea zen. Aldaketa kopernikarra zen hura inondik ere.

Ez zen auzitan jarri efektua bera erreala ote zen. Beste zerbait jarri zen auzitan, ozen hasieran eta sarri samar gero: efektu hura ona ote zen edo ez.

Arkitektura eraikinak baino zerbait gehiago delako ideia zaintzen duten kritikari, historialari, teorialari eta komisarioentzat, zeinak zuzentzen baitituzte unibertsitate, egunkari, epaimahai, hitzaldi-zirkuitu, argiteletxe akademiko, museo eta gainerako aparatu administratiboa, hura ez zen garaipen bat izan, baizik eta idatzi gabeko kode baten ezin barkatuzko haustura. Eraikin baten ezin eztabaidatuzko efektuen halako erakustaldi publiko batek desegonkortzeko mehatxua egiten zion arkitektura bera eratzen omen duten mirari berberak egin beharretik salbuesteko erabilitako fikzioari.

Katedral gotiko batean sartzen bazara eta zure espiritua ez bada goratzen, edo Le Corbusierren etxe batean barneratu eta zure begiradak ez badu hodeiertza topatzen, bada zer edo zer okerrekoa zeure espirituan, zeure ikusmenean. Horra arkitekturaren teoriaren dogma: sentitzen duen espiritua eta ikusten duten begiak dauzkan ororentzat, arkitekturak eragin egiten du, efektuak dauzka. Sorgor eta ezjakin nozioak subjektuari bakarrik aplikatzen zaizkio; arkitekturak ez du inoiz hutsik egiten.

Hau ez da elitismoa; superbibentzialismoa da.

Teoriaren laguntza beharrezkoa izan da, gutxienez, gure egunak arte heldu diren Mendebaldeko arkitekturaren teoria-testu zaharrena, Vitruvio-ren hamar liburuak, idatzi zenetik. Ospakizun paganoak, sakrifizio erritualak, jainko pertsonifikatuak eta misterio-erlijioak nagusi ziren garai batean idatzia da, baina Vitruviok deskribatzen duen antzinako Greziak, tristeki, ez du gurasoentzako gidaritzaren premiarik. Antzinako eraikinak biziarazteko erabilitako sorginkerien, fumigazioen, sakrifizioen eta meditazioen erabiltzailearen eskuliburu baten ordez, eraikin haien gorpu bizigabeak nola estimatu jakiteko oinarrizko testu bat heredatu dugu. Tenpluak abes zezaten lortu ezinik, Vitruvioren teoriak adituentzako hilotz bihurtu zituen makina megalitiko haiek.

Pazifikoko uharteetako indigenek Mendebaldeko pertsonekin aurrenekoz topo egin zutenean, XX. mendean haien itsasontzi militarrak Pazifikoko uharteetako bazter urrunetara heldu zirenean, bisitan etorritako jainkoak zirelakoan ikusi zituzten suzko arnasa zerien piztia metaliko haiek eta haien hezle humanoide azal-argiak. Mendebaldekoek alde egin zutenean, beren zama baliotsua hartuta, bertakoek jainkotu egin zituzten haien makina misteriotsuak, eta idoloen gisako kopiak zizkelkatu zituzten itzularazteko. Gauza bera egin zuen Vitruvioren teoriak arkitekturan. Arkitektura zama-gurtza bihurtu zuen.

Vitruvioren Ordena ez da bakarrik zutabedi-proportzioen erritmo jakin bat, orobat da erromatar fartsa horri eutsi dioten apaiz teorialarien sekta. Tenpluetako giltzak galduta, jendea kanpoan utzi zuten eta egiturak bihurtu zituzten idolo. Ilusio estetikoetara murriztuta geratu ziren arkitekturaren efektuak.

Jainko zaharren harrizko gorputzak eta etxeak Jainko berri eta bakarraren katedralentzako mortero eta harrobi bihurtu zituzten kristau fanatiko berek orobat gorde zuten orain gehienbat galdua dagoena deskribatzen duen testua, geratzen den bakarra³. Heresiaren kontrako uholde errukigabe hartatik Erdi Aroko garai ilunaren bukaeran salbatu ziren Vitruvioren hitzak. Oso aspaldiko garaietatik osorik atera den testu gertagaitz asmakizunez betetako baten moduan baino areago, propaganda berregina den zerbaiten gisan irakurri behar da inondik ere testu hau: Mendebaldeko arkitekturaren jatorri paganoaren ezkutatze erlijioso-politikoa da. Jokaldi bikoitza da Vitruvioren superbibentzialismoa. Laburtzeko, deitu “zamaren okultismoa”.

Gurutzadetatik osorik atera —edo horiek betikotu?— ondoren, Vitruvioren Ordenak mirarien kontakizunak erregistratu eta egiaztatzen zituzten abadiak eta akademiak heredatu zituen, eta eraikinak arkitektura gisa kanonizatzeko monopolioa eman zien haren jarraitzaileei. Dedalok haien aurretik bezala, hark bere arnasarekin espiritua ematen baitzien estatuei, haiek arnasa ematen zieten eraikinei, beren kabuz jada ezin mintzatu ziren egituren ordez mintzatuz. Haiek dira estasian dauden egiazko sinestunak, berriz jaio direnak, beren fedeari ongien egokitzen zaizkien haluzinazio manufakturatuekin beren zentzu propioak engainatzen dituzten erromesak. Palladio-ren arkitekturatik hasita barrokoraino manierismoraino arkitektura kolonialeraino rococoraino neoklasikoraino neogotikoraino elementalismoraino funtzionalismoraino internazionalistaraino arkitektura modernoraino goi-modernoraino postmodernitateraino eta tarteko guztietan eta harrezkero izan direnetaraino, Vitruvioren Ordenaren arkitektura-teorialariak elkar hartuta aritu dira konplotak antolatzen, berek bakarrik aldarrika ditzaketen ezin ikusizko eta ezin adierazizko efektu-klase berriak bihurtzeko arkitekturaren ahazturiko hasieren azken interpretazioak.

Estrategia goresgarria izan zen hura monoteismoa nagusi zen aro batean, baina ospea galdu zuen sekularizazio zientifikoaren garaian. XX. mendearen hasieran apaingarria gauza kriminaltzat jo zelarik, Ordenak bete-betean egin zuen modernitatearen alde, klasizismoaren motiboak baztertuta —zutabeak, kapitalak, zoladurak—, haien atzean iluntasunezko milurtekoetan bizitu ondoren. Galdu egin zuen. Zalantzarik gabe. Gizartea hobetzeko egin zituen ahalegin huts eginak suntsiturik, haren ondorengoek, herabeki, atzera jo zuten autonomiara: bazterturiko piezak jaso zituzten gezurrezko klasikotasun baten aditu-jolas batean jokatzeko, eta klasikotasun horrek uko egin zien profesio heldu baten ardura zibikoei. Babeldik kanporatu zutelarik, zezelka utzi zuten arkitekturaren bozeramailea. Ispilu-beirazko neoliberalismotik landaldeko urbanismo berriraino, 1997an jadanik cosplay histeriko baten moduan azaleratu zen goreneko zamaren okultismoa.

Halako arrunkeria lotsagarrira errendituta, Vitruvioren Ordenak Guggenheim Bilbao Museoa zigortu baino ezin zuen egin, arkituristen libidoa kitzikatzeagatik. Arkitektura-izarra jendaurrean epaitu dute sexua saltzeagatik, eta letra eskarlata bat eramatera behartu zuten. Prostituzioa zen museoaren delitua, magia egitea bekatua. Ez dago monoteismoan tabu handiagorik. Maria Magdalena libra zitekeen; Simon Magoa ez. Venkatesh Rao teknologiaren teorialariaren termino bat mailegatuz, esango dugu magiak buru egiten diola normalizazioari.

Raoren iritzian, ez gaude errealitatearen beraren metal hutsezko zirkuitu-sistema biluzi ezkutukoan bizitzeko egokituak. Horren ordez, interface abstraktuekin aritzen gara elkar-eraginean , istorioen eta arketipoen —metaforen— “normaltasun-eremu manufakturatua” baitira, eta helduleku sinplifikatua ematen digute bestela azelerazio teknologikoaren konplexutasun paralizatzea litzatekeenarentzat⁴. Azken berrikuntzak lehendik existitzen ziren metaforen tapakiaren pean normalizatzen dira, halako moduan non dena alda baitaiteke iraganaren eta etorkizunaren artean etenik ez dagoelako ilusioa urratu gabe. Adopzioaren zama kognitiboa murriztuz gidatzen du teknologiak historia. Arkitekturaren teorialari batekin topo egin behar izan zuen Raok, Mark Wigley-rekin, arkitekturan kontrakoa gertatzen dela konturatzeko.

Arkitektura garaikidea 40 urteetako krisiarekin alderatuz, Raok azaldu zuen nola profesioak, “zeinak egiazki diseinua erabiltzen baitu, unibertsoan dugun lekuaren nolakotasun ikusezina ikusgai egiteko”, jadanik ez daukan unibertsoan leku operatiborik⁵. Sare baten gisa elkarlotutako mundu honetan, bitek adreiluak ordezkatzen dituzte, eta arkitektura arazorik gabeko soluzio bihurtu da. Modu sintomatikoan —eta eskizofrenikoan—, arkitektura-teoriak dena arazo bihurtuz egiten du eraso:

Ibilbide kritikorik ez duen jendeak solasaldi kritiko larriak izaten ditu ibilbide kritikoez. Hala, arkitektura-krisi bat solasaldi kritiko larria da egiazki, zuk zapaltzen ez duzun ibilbide kritiko problematiko bat galdekatzeko xedea duena. Edo ibilbide problematiko bat zeinean zure diseinu-solasaldia ez baita larriki kritikoa. Edo solasaldi-ibilbide bat zeinean zure kritika ez baitu diseinuak larriki galdekatzen. Edo zerbait. Beste hitzetan, ikarazko ihesaldi bat da ez-gertaeren aurrean, non protagonistak irudi absenteak baitira eta gehienetan konturatu ere ez baitira egiten solas larrian ari zaretela haien sabel jungiar ilunetan, haiek unibertsoan akats bat egiten duten bitartean⁶.

Baina arkitekturaren diskurtsoa ez zen txistearen errematea. Ohartarazpenezko istorio bat zen; izan ere: “Orain denak gara arkitektoak”⁷. Berrikuntza digitalak historiaren asintota bertikalean ipini gaitu denok azkenean, eta han gauza gehiago gertatzen zaigu gure aparatu psikosozialek prozesa dezaketena baino, softwareak mundu zibilizatuaren erakundeak jan baititu, eta gure banku-balantzeetara eta oinarrizko joeretara murrizten gaituzten plataformak ipini ditu haien ordez. Raok “Arrarotze Handia” deitzen duen horretan sartu gara⁸.

Arrarotze Handia gertatzen da jadanik ez dakigunean zer pentsatu edo sentitu. “Arrarotua egotea oinpean lur finkorik ez sumatzea da”⁹. Arazo bat da hori Wigleyren teoriaren kontzeptuarentzat.

Wigleyrentzat, teoria oro da arkitektonikoa. Arkitekturaren irudiak berak —eraikinak— per se antolatzen du teoria, eta horrek eskatzen du, metaforikoki, lurra garbitzea, oinarriak ipintzea, egitura sendo bat muntatzea, eta bukaeran apaingarri erretorikoki bairakor eta komunikagarri batzuk ipintzea¹⁰. Arrarotze Handiak higatu egiten ditu teoria arkitektonikoak esplizitu egiten dituen pentsatzeko eta sentitzeko gogo-ereduen mugak. Unibertsoaren nolakotasun egiaz misteriotsua errespetatzea behar du, gogoan hartuz haren “ziurgabetasun ontologikoa (hala nola mamuak eta denboran bidaiatzea)”, oinarrizko jakintzaren aukerari uko eginez¹¹. Ezinezkoa egiten du arkitekturaren teoria, ezinezkoa denaren beraren aukera aktibatuz. Egia da, bai, denak gara orain arkitektoak, baina ondo oinarrituriko teorietara jotzeko aukerarik gabe.

Bada antidoto bat: “Normala arraroa egiten denean, arraroa profesionala egiten da”¹². Raok jardun erregularra gomendatzen du: “Zanpatu azkar, zanpatu maiz”¹³. Errebelazioaren pilula-gorrien gehiegizko dosiak aldizka-aldizka hartuz, zeure lehengo ideia sakratuak desmunta ditzakezu eta Egiaren iraultzek jadanik eragingo ez dioten ate birakari sentimendurik gabeko bat eratu sendotasun gutxiko sinesteekin. Profesionalek ez diote egia esaten botereari, “zer dagoen arraroa esaten diote egiari”¹⁴.

Raoren botikak arkitekturari uko egitea eskatzen du: “C. [Northcote] Parkinson-ek esan zuena eraikinen eta erakundeen arkitekturari buruz, modu berean aplikatzen zaio adimenen arkitekturari: ‘…kolapsoaren zorian dauden erakundeek bakarrik lortzen dute aldez aurretik antolaturiko diseinu perfektu bat”¹⁵. Arrazoia zuen Le Corbusierrek; “arkitektura ala iraultza” da, baina arrarotasun garaietan, hauta ezazu bigarrena¹⁶.

Arrarotze Handiak, beraz, arkitekturak iraultza baten premia duela esan nahi du. Horixe eskaintzen du Bilboren parabolak. Hogei urte igaro dira, eta Vitruvioren Ordenaren menpe ez daudenentzat, ageriko bihurtzen ari da Bilboren parabolaren irakasbidea. Eraikinaren efektu neurgarriek ez dute behar lekuko faltsurik, ezta albiste faltsurik ere. Mailu batek ez du kontakizun bat behar iltzea jotzeko. Peter Carroll kaosaren magiaren sortzailearen hitzetan, “Magiak praktikan funtzionatzen du, ez teorian”¹⁷. Bilbok zaharkiturik utzi zuen Vitruvioren teoria arkitektura biluztuz, denek eskuratzeko modukoa eginez, haren efektu guztiz nabarmentzeko modukoen bitartez.

Gaurko eguna arte jarraitzen dute hura bezatu nahi duten zama okultismo kanpainek. Duela gutxi, erakusketa- eta liburu-sail batek Bilbo arkitektura digitalaren historiaurrean ipini nahi zuten; eta historiografiaren zama ezkutuko eskuak Bilboren efektuak ito nahian ari ziren, haien ustezko kausa fetixe bihurtzearen aldera¹⁸. Arkitektura efektudunak, ordea, buru egiten dio normalizazioari. Erremediorik gabe da arraroa.

1930eko hamarkadan Isaac Newton-en alkimiari buruzko testuak argitaratu zirenean —hark idatzitako lan zientifikoak baino gehiago zirenak—, berriz sailkatu zuten lehen zientzialaria, eta azken magoa zela esan zuten. Arrarotze Handiak errealitatearen interpretazioaren Overton leihoa ziurgabetasun ontologikoaren mugetara bultzatzen duenean, Bilbo efektuaz, era berean, ez da berriz esango modernitatearen apoteosia denik, modernitatearen amaieraren hasiera baizik. Vitruvioren milikeria puritanoaren tabuetatik libre dagoen iruzkingile-belaunaldi berri batek egiari zer dagoen arraroa berriz esaten dion arkitektura baten gisa ikusiko du hura.

Arrarotasunaren bidezko egiaren likidotzea, XX. mendearen hasieran, Charles Fort-en oinarrizko ustea zen dagoeneko mende horren berorren hasieran. Thomas Kuhn-ek eta Michel Foucault-ek historiografia postmodernoa bilakaera epistemologiko gisa kodetu baino mende-erdi lehenago, Fortek iragarri zuen aldakortasun bera eremu ontologikora zabalduko zela. Materialismo zientifikoaren Ilustrazioko doktrinaren baitako paradigma ezegonkorrak baino areago, Fortek iradoki zuen zientzia bera metaparadigma bat dela, ikuspegi “nagusi” bat zeinaren bitartez errealitatea osorik hautematen zen. Eta hala zen. Eta zientziak erlijioa eklipsatu zuen bezala, modu berean ordezkatu zuen zientzia ikusmolde zabalago batek zientzia. “Barne hartze Zabalagoen Dominantea” deitu zion¹⁹. Edo Sorginkeria.

Fortek bizitza osoa eman zuen “egitate madarikatu” deitzen zirenen erregistroen zerrendak egiten: poltergeist efektuak, mamu-agerraldiak, zerutik jauzten diren igelak, gorputz hegalari ezezagunen eraketak; hori guztia zatarki zirriborratu zuen xehetasun handiz katalogaturiko paper-pusketetan: gure mikroskopioak eta teleskopioak Laulandian harrapatuak daudela erakusten dute. Egia bitxiagoa da egiaz fikzioa baino, eta berdin dio bataz edo besteaz idazten dugun. Zientziaren dogma materialista azkenik gainetik kentzen dugunean, arau beren arabera zertan jokatu ez duten ekimen adimentsuko beste formentzako tokia uzten duten ereduak eraikitzen hasiko gara.

Arrarotasunaren beste muturrean (weirdness) “wyrd” [Itzultzailearen oharra: Erdi Aroko kultura anglosaxoian, gizabanakoaren patua edo halabeharra da wyrd] dago. Weird hitza wyrd da, haren Erdi Aroko sustraia, baina bere Ilustrazioko aurreko maitagarriez eta deabruez gabetua. Haien itzulerak zentzu bat izan dezan gaur egun, hizkuntza zaharra baliatu behar da berriz. Normaltasunaren esparruak amore eman eta oinarrizko errealitatea gure abstrakzioetan barna barneratzen denean sortzen baldin bada Arrarotze Handia (Great Weirding), orduan Great Wyrding gertatzen da hainbeste egitate madarikatu pilatzen direnean non ez zientziaren oinarrizko premisak, ez erlijioaren zentsurak, ezin duten aginte ontologiko eta epistemologikorik aldarrikatu eguneroko esperientziaren gainean. Okultazioak huts egiten duenean itzultzen dira jainkoak beren zamarekin.

Agerikoa gertatzen ari da jainkoak heldu direlako froga, non eta materialismok bere esparru propioan, fisika teorikoan, egin duen traizioan. Juan Maldacena-k 1997an AdS/CFT Egokitasunari buruz idatzitako artikulua, hiru dimentsioko espazioa bi dimentsioko quantum-kalkulura murrizten duen teoria-intersekzio bat, izan zen lehenengo erasoa²⁰. Bi hamarkadako hustuketak sakrifikatu dio Albert Einstein-en haurtxoa —erlatibitatea, argiak unibertsoaren abiadaren muga finkatzen duelako ideia— sasikume honen kontura: txirikordatze kuantikoa. Einsteinek deskubritu zuen, baina uko egin zion urrutiko ekintza beldurgarri horri, hartan informazioak argia baino bizkorragoa izan behar baitzuen. Erregimen sortzen hasi berrian, espazio-denbora bera txirikordatzetik sortzen den ezaugarri baten gisa agertzen da. Lokalizazioa ez-lokalizaziotik jaio da.

Maldacenaren aurkikuntza bide-urratzaileari “printzipio holografikoa” esaten zaio. Printzipio hori ulertzeko, metafora berri batean sartu behar da unibertso osoa. Edo, areago, bestelako metafora zahar batean normalizatu. Big Bang baten ordez, hobeto iragar liteke fisikaren dinamika gure unibertsoa beti zabaltzen ari den zulo beltzaren gertaera-hodeiertz gisa hartzen badugu²¹. Imajinatu beharrean milioika eta milioika bilar-bola txiki-txiki arroka, landare, animalia eta planeten kosmos makroskopiko batean lehertzen den miniaturazko mekanismo baten probabilitate-engranajeak gidatzen dituztenak, imajinatu unibertsoa informazio geometriko gutxi asko kaotikoa —hau da, ordenatua— duen bi dimentsioko zopa baten gisa, zeina sumatzen baitugu denbora norabide bakarrean garatzen den hiru dimentsioko espazio baten gisa. Laulandian, makina mamu bat da. Espazioa, denbora, baita grabitatea ere, mamuak dira denak.

Fisikariak profesional xelebreak izan dira beti, baina haien diziplinaren ertz odoltsua doktrina esoterikoetan ari da orain sartzen, zeinak ustez atzean utzi baitzituzten Newtonen alkimiari buruko oharrak ezkutaturik utzi zituztenean. Ateak irekita daude orain uhin-partikulen arrarotzearen forma berriak hautemateko. Horretan aritu da Dean Radin 1970ko hamarkadaz geroztik.

Stanford Research Institute-n lanean aritu ondoren, laborategi askotan gidatu ditu Radinek fenomeno paranormalen ikerketak, nola diren telepatia —urrutiko komunikazio hitzik gabea— eta psikokenesia —gauzak gogoarekin mugiaraztea—, zeinak psi fenomenoak deitzen baitira oro har. Zirrikitu bikoitzaren esperimentu klasikoarekin hasi zen, zeinak oraindik ere erronka egiten baitio zentzu komunari. Erabat opakua den metal-orri batean elkarrengandik gertu dauden bi zirritutatik argi-sorta bat xafla fortografiko batean proiektatuz, partikula atomizatuen distiraldi baten irudia edo uhin-isuri etengabe bat gertatzen da, hori ikusiko duen behatzaile kontziente bat han egotearen ala ez egotearen arabera. Gauzak alderantzikatuz, behatzaile eta kontziente hitzekin esan nahi zena hobeto ulertzeko, Radinek giza elementua aldameneko gela batera eraman zuen, gero beheko sarrerara, gero behatzailea munduan deslekutu zuen Interneten bidez. Emaitzak bere horretan jarraitu zuen: gogoak materia mugiarazten du. Kontzientziaren efektua eragiten du.

Radin berez datu bakarra da, ez dauka pisu aski zientziaren oinarria suntsitzeko. Baina duela gutxi ezagutarazi diren CIAren txosten batzuek jakinarazi dute zer ari zen lantzen 1970etan, eta presioa areagotu dute: Stanford Research Institute izan zen ikuspen urrunari buruzko Estatu Batuen programa militar guztiz ezkutuko baten epizentroa²². Mendeku termonuklearraren mehatxuaren pean, Gerra Hotzeko jeneralek milioika dolar eta hamarkada asko eman zituzten fisikariak enplegatzen, gero berenak trebatzen, modu sinestezinean: beren kontzientziak gorputzetik atera eta etsaien lurretara eraman zituzten, ezin ikusizko ikuskatzea bideratzeko. Kontu esoteriko alternatibo bat zen guztiz, dudarik gabe, baina funtzionatu zuen. Beste horrenbeste egin zuten sobietarrek eta txinatarrek.

Indar armatuak utzi ondoren, dogma zientifikoa metodo zientifikoz akabatzea izan zen Radinen xedea, zirritu bikoitzeko esperimentutik vuduko panpinetara eta bedeinkapen budistetara igaroz, eta horretarako estatistikoki esanguratsuak ziren saiakera itsu bikoitz eta hirukoitz esanguratsuetan tabulatu zituen, eta sarritan errepikatu. Duela gutxi laburtu ditu berrogei bat urteko psi saioak materialismoak ezin normalizatu dituen efektu sotil baina eztabaidaezineko hiru kategorietan: borondatearen indarra, iragarpena eta teurgia (theurgy)²³. Radinen lanean sartzen dira urruneko jarduera, pertzepzioa espazioan eta denboran zehar, eta gorputzik gabeko entitateekiko harreman estuak; hala, “magia errealaren” oinarriak deskribatzen ditu, eta aurkezten dizkio materia bera oinarrizkoa delako ideiaren mende ez dagoen zientzialariari. Paretako itzalen espazio-denboraren itzalen itxuraren azpian, arrarotasunaren armak daramatzagu denok ezkutaturik, jakinaren gainean nahiz jakin gabe.

Magia erreal horretan bermatzen zen hain zuzen ere Vitruvioren Ordena legitimazio bila, hura arkitekturaren historiatik ezabatzen zuen artean, metafora-uholdeen bitartez. Baina magia literala erreala baldin bada, frogatzeko modukoa, orduan osorik berridatzi beharko dugu arkitekturaren historia. Aldous Huxley-ren filosofia iraunkorraren —hau da, trans-Vitruviarraren— kontaketarekin hastea proposatzen du Radinek: kontzientzia funtsezkoa da, dena dago elkarrekin lotua, kontzientzia bakarra existitzen da²⁴.

Masa-kulturaren atzeko atetik Huxley disimuluan sartzen saiatzen bada Radin, Michael Pollanek, kultura horren ateen zaindariak, aurretik sarrarazi du. How to Change Your Mind (Zure gogoa nola aldatu), psikodeliari buruzko haren liburu berria, informazio argiko altxor bat da, eta era berean da, joera nagusiaren baitan, kontzientzia kontrakultural baten fetixearen birsortzearen ikurra²⁵. Pollanek kontatzen du zientzialari batzuek inolako zalantzarik gabe frogatu dutela —frogak berriz aurkituz— LSD eta onddo magikoen (onddo haluzinogenoen) dosi handi-handiak mirarizko sendabidea direla depresioa, mendekotasuna eta antsietatea bezalako nahasmendu psikologikoentzat: aspalditik baztertu ziren LSDa eta onddo haluzinogenoak, Timothy Leary-en turning on, tuning in, and dropping out (“konektatu, sintonizatu, libratu”) mantra zima-luzearen gainbeheraren ondotik. Desagertu zen estigma, eta zientzialari horiek berrindartu egin dute Stanislav Grof psikodeliaren aitzindariaren programa, zeinak molekulak erabiltzen baitzituen mikroskopio gisa gogoa aztertzeko.

Neurokimikan egiten ari diren aurrerapausoen parez pare —LSDak inspiraturiko arloa da, Pollanen arabera—, neuroirudiaren bitartez “bidaian” dabiltzan garunetan sar daitezke ikerlariak orain, droga psikodelikoak direla medio. Aurkitzen ari dira Learyren eslogana erdi-zuzena zela: gai kimiko horiek eragindako esperientzia mistikoek garuna sintonizatzen dute, baina garuna itzaliz. Garunaren parte batzuk itzaliz behintzat. Garunaren trafikoa zuzentzen duen neurona-sare lehenetsia disolbatu egiten da estimulatzearen ardura duen egoarekin, psikonauta bere barne espaziora abiatzen den unean. Huxleyk jadanik 1950eko hamarkadan egituratu zituen bere aurkikuntzak: garuna ez da kontzientzia-ekoizlea, kontzientzia-murriztailea da. Gure garun-jarduera gutxitu ahala, handitu egiten da gure pertzepzioaren esparrua.

Kontzientzia garaikidearen ikerketaren arrarotasun osoa drogak harturiko garuna baino harantzago doa. Penny Sartori-ren azkenaldi honetako lanak heriotzatik gertuko esperientziez²⁶ eta Ian Stevenson-en Reincarnation and Biology obraren legatuak —bi mila orri ditu lanak, bi aletan banaturik, eta 1997an argitaratu zen²⁷—, antzeko froga sendoa aurkezten du: kontzientziak hortxe dirau, baita kontzientzia hori gorpuzteko ardura duen sistema nerbiosoak jadanik funtzionatzen ez duenean ere. Kontzientzia aldi berean baldin bada menderaezina eta transzendentea, orduan, harrotasun antropozentrikorik gabe, onartu behar dugu bere gisako bizitza duela.

Edota, zientzia psikodelikoak iradokitzen duen bezala, badituela gogoak haiez jabetzeko. Baldin eta gure gorputzak antena kontzienteak baldin badira, orduan egoak hautatzen du kanala. Behin egoa hiltzen duzunean, kanalak zu hautatzen zaitu. Kanalizatzailea izango zara, beste norbaiten mezuaren bitartekoa. Termino jungiarretan, “pertsonek ez daukate pentsamendurik; pentsamenduek dauzkate pertsonak”²⁸.

2009an jakin genuenez, Carl Jungek bere bidaia propioen txosten pribatuak egin zituen, eta hamabost urtez baino gehiagoz meditazio sakonean murgildurik ikusi zituen eszena errepikakorrak deskribatu zituen bertan²⁹. Alkimiako liburuetan bitxiki antzekoa zen ikonografia topatu zuelarik, konturatu zen bere irudiak ez zirela bereak bakarrik. Etortzen zitzaizkion irudiak arketipikoak ziren, ez pertsonalak. Kontzientzia, hala ematen zuen, kolektiboa zen.

Prozesua funtsezkoa izan zen errebelaziorako. Ametsen egunerokoak eginez, oroitzapenak biziagoak egiten dira eta egoera normaletan eskuratzen errazagoak. Sistema hori dela medio, oroitzapenak atzera ekar genitzake azterketa kritikoa egiteko, Rem Koolhaasek “metodo paranoide kritiko” gisa deskribatu zuenaren forma generikoan³⁰. Filosofoek “kontenplazio” deitzen diote.

Josef Pieper-en laburpenak funtsezko praktika horren arrarotasuna azpimarratzen du: “Norbera Izakian murgiltzen denean bezala, kontenplazioan, eta norberaren espiritua ospakizunean jasotzeko gaitasuna bezala, gustura egoteko aukera lanaren mundua baino harantzago igarotzeko aukera da, eta gizakiaren gaineko indarrekin, indar bizi-emaileekin harremanetan jartzea”³¹. Horixe berresten du Jacques Vallée-ren OHE (objektu hegalari ezezagun) fenomenoen interpretazioak. Hamarkadak eman ditu militarrek finantzaturiko ikerketak egiten, eta ikerketa horiek eraman dute pentsatzera itxuraz gizakiaz gaindikoa den harremana izan litekeela gure bilakaera kolektiboan bultzaka bezala sartzen den kontrol-sistema kosmiko baten parte³². Bi norabideko kale baten borondatezko aldea besterik ez da kontenplazioa. Batzuetan materialtasuna transzenditzen dugu kontenplaziora heltzeko; besteetan kontenplazioak immaterialtasuna transzenditzen du gugana heltzeko.

Alde batetik bahituen eta OHE ikuskarien ikusle-masen kontakizunak, eta bestetik erlijio handien eragileen kontaketa mistikoak alderatuz, akademiko ausart batzuek, haien artean Jeffrey Kripal-ek, teoria hau bermatzen duen funts harrigarri bat topatu dute. Kultura osoak egituratzen dituzten kontakizun osoak deskargak izan litezke. Horrek ez die inolako errealitaterik kentzen OHEei. Kripalen “objektu mitiko” baten ideiak osatzen du zirkuitu jungiarra: “Pentsamendua ere baden gauza bat esan nahi dut. Radar batean agertzen den istorio alu bat esan nahi dut”³³. Estatubatuar militarren radarra barne, New York Times irakurtzen baduzu³⁴.

Baldin metaforek berrikuntza teknologikoa normaliza badezakete, orduan historia tankeratzen duten asmakariek eta oinarrizko istorioek anormala denarekiko topaketak paranormaliza ditzakete. Barne hartze Zabalagoen Dominantean, paranormalizazioa bera normala gertatzen da. Eta hori gertatu ahala, materialismoa itxura arraroa hasten da hartzen.

Tabu materialisten ezabaketak iragan sakonaren estalki puritanoa agerrarazten du, Vitruvioren aurreko mundua agerian jarriz. Gero eta jakitun gehiagok onartzen dute gaur egun gure aurrekoek gure zientzialariak ulertzen hasi diren dosi heroiko berekin azeleratu zituztela beren bidaldi heroikoak. “Grekoek eta erromatarrek opioa, antikolinergikoak, eta landare-toxina ugari erabiltzen zituzten gogo-euforiako egoerak eragiteko, haluzinazioak sortzeko, eta beren kontzientzia aldatzeko; datu hori ukaezina da”³⁵. Antzinako Txinan nahiago zuten bost mineralen hautsa; antzinako egiptoarrek gehiago erabiltzen zuten igebelar urdin psikoaktiboa; amerikarrek oraindik ere aiahuaska eta onddo magikoak erabiltzen dituzte.

Pollanek irmoki aldarrikatzen du: “Ez da Lurrean kulturarik, gogoaren edukiak aldatzeko landare jakin batzuk erabiltzen ez dituenik”³⁶. Iradokitzaileagoa da Gordon White: “Hogei mila urte onddoak erabiltzen, argiaren kutsadurarik, industriak eta atmosfera-hezetasun handi batek gutxitu gabeko izarrezko sabai-errezela baten azpian. Derrigorrez sortu behar izan du horrek kosmologia sakon eta konplexu bat”³⁷. Kosmologia horren arkitekturak eratzen zuen Vitruviren Ordenaren zama ezkutua. White bezalako magoak ari dira azkenik zama hori agerrarazten.

Baldin Ribbonfarm Arrarotze Handiaren (The Great Weirding) muga teorikoa bada, Whiteren online inperio independentea da, Rune Soup, Arrarotze Handiaren (The Great Wyrding) Alexandriako liburutegia. Goiko izen eta ideia asko agertu dira asteroko podcast horretan, eta haren hitzaldi erregularrek eta hiru hilabetez behingo online magia-eskolek zientzia garaikidearen egitaterik arraroenak lantzen dituzte antzinako usadio haiek zama ezkutuaren mendekotasunetik ateratzeko behar diren historian eta metafisikan sartzeko.

Whiteren Star.Ships liburu kaleratu berriak teknologia magikoa erabiltzen du denborazko makina baten gisara, “espirituen historiaurre” baten inguruan espekulatzeko³⁸. DNAren banaketaren, hizkuntza-konplexutasunaren, mitema mitologikoen eta hondakin arkeologikoetan dauden beste motibo kulturalen arrastoari jarraituz, uholdeen aurreko zelaietan —gerora Asiako hego-ekialdeko uharteak izango ziren— kokatu zuen Whiteren istorioak Mendebaldeko zibilizazioa sortu zuen kultura. Sondako eskualdetik aterata —orain uste denez, Izotz Aroa bukatu zuen katastrofe kosmikoak ito zuen kontinentea; Uholde Handiaren istorioa da, mitologian gordea baina hala ere historikoa³⁹—, dudarik gabe Atlantikoko zibilizazioa zenaren olde askok urperatu zuten mundua beren teknologia magiko aurreratuarekin: xamanismoa, psikodelia, komunikazio sinbolikoa eta itsas zabaleko nabigazioa, izarren jakintza herrikoiaren prozedura nemoteknikoan bilduta dena. Hemendik aurrera, deituiozu “Mendebalde alderako zibilizazioa”.

Whiteren kontakizunaren lerroen artean zama ustekabeko arkitektura-eskulan bat dago, zamaren okultismoak ukitu gabea. Harappa zibilizazioko adreilu-numerologiak, esanguratsua Indoren ibarrean, Britainiar uharteetako harrizko monumentuak neurtzeko erabilitako “iarda megalitikoaren” irmotasunak eta Anatolian agerturiko harrizko zirkuluek —azken horiek, astronomiaren arabera lerrokatuak eta arduraz handiz grabatuak Uholde Handiaren garaitsuan—: horiek denek Egiptoko atarira besterik ez garamatzate. Egipton eraman zuen magia Estatuak sustaturiko xamanismoak Vitruvioren Ordenak gero azukre hutsean disolbatu zituen piramide eta tenpluen apoteosi arkitektonikora. Arkitektura-izarraren beste gertaera bat behar izan zen, 1997an, piramide eta tenplu haiek berpizteko.

1970eko hamarkadaren hasieran aurkitu eta induskatu ziren Nabta Playa-ko zirkulu megalitikoak, orain hondarrez erdi estaliak, Nilo ibaiaren mendebaldetik kilometro gutxi batzuetara, eta ikusi zen, radio-karbonoaren bitartez, Izotz Aroa bezain zaharrak zirela kasik, gutxi gorabehera K.a. 10.000 urtekoak. 1997an deskubritu zen harriak astronomiaren arabera lerrokatuak zeudela, lerrokadura oinarrizkoekin, eta ondoren Robert Bauval ingeniari zibil eta bere kabuz trebaturiko egiptologoa eta Thomas Brophy NASAko ingeniari-ohia haien konplexutasunak atzera manipulatzera jarri ziren. Haien aurkikuntzak Antzinako Egiptoko Erresumako arkitektura kosmologikoaren giltza eman zuen, basamortuko megalitoek lehen piramidearen izar berberen arrastoari jarraitzen ziotenez gero⁴⁰.

Ekinokzio-lerrokatzeak eta lerrokatze kardinalak baino harantzago, izar jakin batekiko obsesioa topatu zuten: Gurdi edo Goldearen bukaeran dago, egiptoar faraoi-kosmologia goiztiarrarenarekin koordinaturiko konstelazioa baita hori. Heriotzaren eta berpizkundearen beste mundu egiptoarrean inoiz jartzen ez den Iparraldeko gaueko zeruan mugituz, esan ohi da izar horiek “iraunkorrak” direla, eta faraoien ikurrak, haiek ez baitira hiltzen, aldiz, haien aurrekoek berraragiztatzen dituzte. Obsesio astral bera agertzen da Saqqara-ko piramide mailakatuaren lerrokatze berezietan, eta guztiz erakargarria gertatzen da serdaben: Netyeri-khet faraoiaren neurri naturaleko estatua bat da, egituraren iparraldeko aurpegian eseria eta begien mailan bi zulo dituena, eternalki zelatatzeko basamortuko megalitoen izar berbera. Ez da harritzekoa haren arkitektoa, Imhotep goi-apaiza, “Behatzaileen buruzagia” izenaz ere ezaguna izatea. Hilobi-teoria kaskarrak mantentzen dituzten aditu zentzakaitzen eragozpenengatik ere, berpizkunde-makinen gisa eraiki ziren piramideak seguruena, errege hilen espiritua beren etxe astral hilezkorretara itzularazteko. Kontzientziaren izarrarteko kanoiak ziren.

Pollanek faraoiaren bidaia deskribatzen duela dirudi esaten duenean bidaia hura, denetan nagusia, “psikodelien Everesta” zela, 5-MeO DMT: “Izate hutsezko erresuma mugagabera jaurtiki ninduten […] Haren aurretik ez nekien infinitua zer zen. Baina bi dimentsioko erresuma zen, ez hirukoa, eta aireratzearen adrenalinaren ondoren, izar baten moduan aurkitu nintzen espazio mugagabe horretan instalatua”⁴¹.

Hala, Bilboko arkitektura izarraren berpizkundeak Vitruviozaleen amorrazioa automatikoki erakarri zuen bezala, ez-arkitektoek deszifratuko zuten agian arkitektura beti izarretakoa izan delako froga ezkutua. Bi alderdietan, 1997rako ezin ukatuzko gauza zen arkitektura izarra, hain zuzen ere, ezin landuzkoa izan dela beti Ordenarentzat.

Forma ikonikoa eta famaren adorazioa distrakzioa besterik ez dira. Egiazko arkitektura izarrak, arkitektura izar orok, gertalekua eta substantziari sintonia errituala, berrikuntza kulturalaren iturriak eransten dizkie. Arkitektura izarraren gaiak ez dira finkatzen, bidaiatu egiten dira. Ez dute zerua behera ekartzen, eztanda batez gu kanporatzen gaituzte. Arkitektura izarrak OHE bihurtzen ditu gogoak. Arthur C. Clarke-ren hirugarren lege famatuari buelta emanez, ikusten da behar bezain aurreratuak diren teknologia asko magia ahaztuaren ordezkoak direla. Dolly lehen ugaztun klonatuaren aldi berekoa izan zen Guggenheim Bilbao Museoa, eta orobat izan zen Deep Blue adimen artifizialak jokalari handi bat aurrenekoz garaitu zuen garai barekoa; baina Ordenak ez du gogoan hartu gehiago partekatzen duela 1997ko beste ekarpen batekin: J. K. Rowling-en Harry Potter eta Sorgin Harria. Masen kontzientzia aldatzen duen teknologia magikoa da arkitektura izarra.

Gehryren diseinua, prozesua eta produktua pixkana-pixkana “arkeologia digitala” deitzen denaren putzura bultzatu dira, baina arkitektura izarraren egiazko istorioa ironiaz zabaldu da espazioan eta denboran. Duela 25.000 urte inguruko piramide astronomikoki lerrokatu bat topatu da Indonesian, eta aldi berean beste garai batean barregarria gertatzen zen astrobiologiak poliki-poliki esparru zientifiko nagusira ekarri ditu kosmogenesiaren ideia —bizitzaren lurretik kanpoko ideia— eta exo-bilakaerarena —espazioan jaiotako bakteria estremofilikoak, onddoak eta erretrobirusak, gure lurreko sistemekin eta kode genetikoekin nahasten direnak—. Azken horrentzat, OHEak ez ziren izan 2017ko azalpen handia, baizik eta ‘Oumuamua, izarrarteko bisitari zigarro-formakoa, beharbada espaziontzi estralurtar mekanikoa ez dena, baina dudarik gabe materia organikoz estalia dagoena⁴². Whitek dioen bezala: “Aurpegia estralurtarra da, gurutzea estralurtarra da”⁴³.

Vitruvioren Ordenaren egunak bukatzen ari direla esateko da hau dena.

Kaosak eta magiak kutsatu dituzte Trump presidenteak izuturiko mundu bateko alderdi guztiak. Norman Vincent Peale Agurgarriaren pentsamolde positiboko magia-eskolako ikasle hoberena izan zena —berak deskribatzen du bere burua horrela— orobat hautatu zuten Kek-en gurtzako hautagaia —meme-mago gazteen eskuin alternatiboko koaliziokoa (eskuin muturrekoa)—, eta orain QAnon mugimendu konspiratibokoa. Azti hipsterrekin, eta Lana Del Reyk sare sozialen bidez begizkoa egiten diela denei, milurteko gerra bat zabaldu da Amerika osoan sorginen artean. K-Hole beti iragarpenezkoaren azken aleak segurtatzen zuen bezala, auzia biribiltzeko eta bere belaunaldiaren izenean mintzatuz, “magia behar dugu”⁴⁴.

Aterpetzen dituen eraikinak behar bezala sorgindu ditu Architecture Effects erakusketako lanak, hain zuzen ere guk orain behar dugun magia zabaltzeko. Vitruvioren aurreko formaren hizkuntza bat berrikusten dute eta utzikeria modernoaren orbainak ageri dituzte. Norberaren sakoneko niarekin sintonizatzeko eta zarata elektromagnetikoa eteteko —seinale fisikora heldu ahal izateko— adinako espazioa daukate. Hiltzean dagoen luxua gogorarazten digute, eta, Dedalo arkitekto greko arketipikoak bezala, bizigabeari espiritua ematen diote: ahotsaren ideiari berari erronka egiten dion modu batean uzten diote beren kabuz mintzatzen. Elkarrekin, arkitektura izarraren mailara helduko den aldaketa kultural bat jartzen dute agerian.

Bilbok ez du Pandoraren kutxa ireki; zabalik utzi du, itxaropena bertatik irteteko adina denbora. Vitruvioren Ordena desagertu ahala, eta sorgindua dagoena ezarritakoa gainditzen hasten denean, arkitekturaren olde zahar bat jaioko da berriz mundu garaikideko jostailu guztiekin. Bereziak izango dira haren efektuak.

[Itzulpena: Rosetta Testu Zerbitzuak]

Oharrak

1. Joan Ockman eta Solomon Frausto, argit., Architourism: Authentic, Escapist, Exotic, Spectacular (Munich eta Londres: Prestel, 2005). [itzuli]
2. Herbert Muschamp, “The Miracle in Bilbao,” New York Times Magazine, September 7, 1997, https://www.nytimes.com/1997/09/07/magazine/the-miracle-in-bilbao.html. [itzuli]
3. Catherine Nixey, The Darkening Age: The Christian Destruction of the Classical World (Londres: Pan MacMillan, 2018). [itzuli]
4. Venkatesh Rao, “Welcome to the Future Nauseous,” Ribbonfarm, 2012, maiatzak 9, https://www.ribbonfarm.com/2012/05/09/welcome-to-the-future-nauseous. [itzuli]
5. Venkatesh Rao, “We Are All Architects Now,” Ribbonfarm, 2015, abenduak 17, https://www.ribbonfarm.com/2015/12/17/we-are-all-architects-now. [itzuli]
6. Ibid. [itzuli]
7. Ibid. [itzuli]
8. Venkatesh Rao, “How Harambe Became the Perfect Meme,” Atlantic, 2016, irailak 6, https://www.theatlantic.com/technology/archive/2016/09/harambe-the-perfect-meme/498743. [itzuli]
9. Venkatesh Rao, “Speak Weirdness to Truth”, Ribbonfarm, 2016, irailak 22, https://www.ribbonfarm.com/2016/09/22/speak-weirdness-to-truth. [itzuli]
10. Mark Wigley, The Architecture of Deconstruction: Derrida’s Haunt (Cambridge, MA: MIT Press, 1993). [itzuli]
11. Rao, “Speak Weirdness to Truth”. [itzuli]
12. Ibid. [itzuli]
13. Venkatesh Rao, “Crash Early, Crash Often,” Ribbonfarm, 2017, uztailak 13, https://www.ribbonfarm.com/2017/07/13/crash-early-crash-often. [itzuli]
14. Rao, “Speak Weirdness to Truth”. [itzuli]
15. Ibid. [itzuli]
16. Le Corbusier, Towards a New Architecture, itzulp. Frederick Etchells (1923; Mineola, NY: Dover, 1986), 267. or. [itzuli]
17. Michael M. Hughes, Magic for the Resistance: Rituals and Spells for Change (Woodbury, MN: Llewellyn Publications, 2018), 5. or. [itzuli]
18. Ikus, bereziki, Archaeology of the Digital, Greg Lynn komisarioa, Canadian Centre for Architecture. [itzuli]
19. Charles Fort, The Book of the Damned (New York: Boni and Liveright, 1919). [itzuli]
20. Juan Maldacena, “The Large N Limit of Superconformal Field Theories and Supergravity,” International Journal of Theoretical Physics 38, 4. zkia. (1999ko apirila), 1113–33 orr. (arXiv.org-i bidalia 1997ko azaroaren 27an). [itzuli]
21. Ikus Erik Verlinde, “Emergent Gravity and the Dark Universe,” SciPost Physics 2, 016 (2017. maiatzak 16). [itzuli]
22. Annie Jacobsen, Phenomena: The Secret History of the U.S. Government’s Investigations into Extrasensory Perception and Psychokinesis (New York: Little, Brown and Company, 2017). [itzuli]
23. Dean Radin, Real Magic: Ancient Wisdom, Modern Science, and a Guide to the Secret Power of the Universe (New York: Harmony, 2018). [itzuli]
24. Ibid. [itzuli]
25. Michael Pollan, How to Change Your Mind: What the New Science of Psychedelics Teaches Us About Consciousness, Dying, Addiction, Depression, and Transcendence (New York: Penguin, 2018). [itzuli]
26. Penny Sartori, The Wisdom of Near-Death Experiences: How Understanding NDEs Can Help Us Live More Fully (Londres: Watkins Publishing, 2014). [itzuli]
27. Ian Stevenson, Reincarnation and Biology: A Contribution to the Etiology of Birthmarks and Birth Defects (Westport, CT: Praeger, 1997). [itzuli]
28. M Czerna, “Jordan Peterson: Jung (Depth Psychology),” YouTube, 2016, otsailak 16. [itzuli]
29. Carl Jung, The Red Book: Liber Novus, itzulp. Sonu Shamdasani eta Mark Kyburz (New York:  W.W. Norton, 2009). [itzuli]
30. Rem Koolhaas, Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan (New York: Monacelli Press, 1978). [itzuli]
31. Josef Pieper, Leisure: The Basis of Culture (1948; Carmen, IN: Liberty Fund, 1999). [itzuli]
32. Jacques Vallée, UFOs: The Psychic Solution (Herts, UK: Panther Books, 1977). [itzuli]
33. Whitley Strieber eta Jeffrey Kripal, The Super Natural: Why the Unexplained is Real (New York: TarcherPerigee, 2016), 304. or. [itzuli]
34. Helene Cooper, Ralph Blumenthal eta Leslie Kean, “Glowing Auras and ‘Black Money’: The Pentagon’s Mysterious U.F.O. Program,” New York Times, 2017, abenduak 16. [itzuli]
35. D. C. A. Hillman, The Chemical Muse: Drug Use and the Roots of Western Civilization (New York: Thomas Dunne Books, 2008), 87. or. [itzuli]
36. Pollan, How to Change Your Mind, 13.or. [itzuli]
37. Gordon White, Star.Ships: A Prehistory of the Spirits (Londres: Scarlett Imprint, 2016), 31. or. [itzuli]
38. Ibid. [itzuli]
39. “Ikerketek adierazten dutenez, Izotz Aroaren amaiera aldera gizaki batzuek ikusi zituzten dinosauro hiltzaileak baino handiagoak ziren suteak, inpaktu kosmiko bat zela medio” Phys.org, 2018ko otsailak 1. [itzuli]
40. Bauval, Robert eta Thomas Brophy, Imhotep the African: Architect of the Cosmos (San Francisco: Disinformation), 2013. [itzuli]
41. Pollan, How to Change Your Mind, 275. or. [itzuli]
42. “Alien Object ‘Oumuama Was a Natural Body Visiting from Another Solar System,” Phys.org, 2017ko abenduak 18, https://phys.org/news/2017-12-alien-oumuama-natural-body-solar.html. [itzuli]
43. Rune Soup podcast, “Talking Panspermia with Dr. Chandra Wickramasinghe” (2018ko urtarrila), https://runesoup.com/2018/01/talking-panspermia-with-dr-chandra-wickramasinghe. [itzuli]
44. K-Hole, “K-Hole #5: A Report on Doubt,” 2016, http://khole.net/issues/05. [itzuli]

PDF-a JAITSI