Lynette Yiadom-Boakye. Halako ilunabar bizirik

katalogoa

Poesiaren moldea

Lekha Hileman Waitoller

Pinturak eta poesiak ahalmena dute, biek ere, ez dagoena deskribatzeko, izenik ez aurpegirik ez duena deskribatzeko. Batak, pigmentua itxuraldatzen du eremu piktorikoan; besteak, berriz, orrialdean bertan edo ahoz gora irakurtzeko bertso-lerroak baliatzen ditu. Diziplina bakoitzari dagozkion ezaugarrien bidez —harmonia, erritmoa, oreka eta konposizioa— modu berriak jorratu daitezke ezaguna den hori bizitzeko, sentitu arren zentzu fisikoan existitzen ez den hori izendatzeko. Audre Lorde irakasle, poeta eta eskubide zibilen aldeko aktibista feministaren arabera, poesia ez da bertso-lerro literarioa, baizik eta pribatuaren pribatuz eta gordearen gordeaz oharkabean joaten zaizkigun zenbait esperientziaren errebelazioa edo destilazioa. Poesiak, sormenaren eta boterearen adierazpen gisa, barruan dauzkagun emozio eta sentipen aztertu gabeen adierazpen gisa, oihartzunak sortzen ditu gure barnean, eta gure bizipenak aberasten ditu. “Izan ere” diosku Lordek, “poesiaren bidez izendatzen ditugu —poema sortu arte— izenik eta molderik ez zuten ideiak, jaiotzear egon arren jada sentitzen genituen horiek”. Poesia, autorearen esanetan, premia bat da, eta ez luxu bat¹.

Lynette Yiadom-Boakyeren margolanetan esperientzia destilatuaren nozio hori gauzatzen da. Oroitzapenak eta sentipenak adierazten dira, eta ukiezina den hori ikusgai jartzen da. Artistaren margolanetan pertsonak agertzen dira une arruntetan gauza arruntak egiten, eta lanek izenburu iradokitzaileak dituzte. Artistak bere irudimenari tiraka margotzen du, ez da eredu konkretuetan oinarritzen; horrela, margolaritza figuratiboaren generoa iraultzen du, eta lan-multzo deigarri bat sortu du azkenean. Figurak osatzeko hainbat iturri erabiltzen ditu, hala nola ebakinak, marrazkiak eta oroitzapenak. Rebecca Solnit-en esanetan, “istorio bat kontatzeak beti dakar berekin material gordinei molde zehatz bat ematea. Egitate potentzial azkengabeen artean nabarmenak diruditenak hautatzea”². Margolariak nola lortzen du irudimenezko mundu baten eta hartan bizi diren figuren irudiak sortzea? Bada, irudi horiei narratibaren nozioa txertatzen die, baina, aldi berean, informazioa destilatzen du, xehetasunik garrantzitsuenak bakarrik erakusteko moduan. Pertsona zehatzak fidelki errepresentatzeko zama gainetik kenduta, askatasunez murgiltzen da artista margolaritzan, eta horrela esplora ditzake kolorea, konposizioa eta, batez ere, irudia baldintzatzen duen eduki emozionala: “Sentimenduaren bitartez pentsatuz osatzen ditut”, esan izan du artistak³.

Bizpahiru iradokizun (Two or Three Suggestions) lanean eszena bitxi bat ikusten dugu: bi gizon eta txori beltz bat agertzen dira —belea edo erroia—. Figura nagusia gizon gihartsu bat da; alkandorarik gabe agertzen da, besaulki more batean atzeraka eserita, eta badirudi larrituta dagoela. Aurpegia estaltzen du eskuaz, eta ezin dugu ikusi haren ezkerreko begia: beharbada negarrez ari da, edo burua igurzteko zorian dago, mina arindu nahian. Haren ezkerretara beste gizon bat ageri da, besaulkirantz makurtuta, erdiko figurari hitz egiteko prest. Bi figuren gertutasunak bi gizonen arteko konfiantza islatzen du, une zail batean hurbiltasun fisikoa erakusteko adinakoa hurbiltasuna. Besaulkirantz hurreratzen den gizonaren ezpainak apur bat goratuta daude; aurpegiera apur bat arraroa du. Zertan ari da: laguna lasaitzen, ala uneaz gozatzen? Figura zentralaren beste sorbaldan txoria dago: zabalik du mokoa, eta gizonaren belarrira zuzentzen du. Txoriak ere hitz egiten dio gizon oinazetuari.

Irudi honetan ederki islatzen da Yiadom-Boakyeren obra zeharkatzen duten korronte estilistikoetako bat: konposizioetan animaliak sartzea. Animaliak gehitzea zuzenean lotzen zaio artistaren praktika literarioari; artistaren idatziek alegoriarantz jotzen dute, eta, batzuetan, errealismo magikoa dakarte gogora. Animaliak maiz azaltzen dira artistaren margolanetan —normalean animalia basatiak, baina batzuetan animalia etxekotuak—, gizonezko pertsonaiekin batera. Animalien presentziaren eraginez, margolanak garai eta leku jakin batean kokatzeko ahalegina zapuztuta geratzen da. Irudi hain errealistak izanik, egiazko pertsonen erretratuak ikusten ari garela pentsa genezake. Baina hor agertzen diren animaliek sortutako arroztasunak ageri-agerian uzten du margolan horiek hautsi egiten dutela errealismoaren eta abstrakzioaren arteko desberdintasun estilistikoa. 

Orduan, zer esan dezakegu Bizpahiru iradokizuneko txori hiztun beltzari buruz? Konposizioak gogora dakartza margolan alegorikoak: pertsonaia nagusiak larrimin psikologikoa sentitzen du, erabaki zail batekin borrokan ari delako beharbada. Natibo amerikarren mitologian eta ipuin tradizionaletan, baita jatorri kristauko kontakizunetan ere, erroiak aieru txarreko animaliak dira, pertsonaia deabruzkoak, eta haien presentziak asmo gaiztoak edo emaitza kaltegarriak iradoki ditzake. Nolanahi ere, gauza jakina da korbidoen familiako txori, beleak eta erroiak adibidez, oso azkarrak direla, eta guztiz abilak arazoak konpontzen. Esaten denez, beleak gai dira giza aurpegi batekin hainbat urtez oroitzeko. Margolan horrek eta haren izenburuak irakurketa bat baino gehiago egiteko modua eskaintzen dute, ez baitzaizkio narratiba bakar bati lotzen, eta ikusle bakoitzak bere leiar kultural eta historiko propiotik irakurriko ditu. Museotako artelan asko esanahi jakin bati lotzen zaizkio izenburuen, testuen eta baliabide didaktikoen bidez. Irudi hauek, aldiz, beste modu batean aurkezten dira, eta lanari hainbat dimentsiotatik gerturatzeko aukera ematen dute. Yiadom-Boakyek esan izan du poesiak ardazten duela bere pentsamendua, eta artea sortzeak zerikusi handiagoa duela poesia sortzearekin beste ezerekin baino; ez da azaldu behar, sentitu baizik: “Egia, irudimenean sortutakoaren aldamenean”⁴.

Yiadom-Boakyeren margolanetan idatzizko hitza eta irudi bisuala uztartzen dira, eta hor datza obretako kontakizunaren arrakasta. Bizpahiru iradokizunen kasuan ikusi dugun moduan, obren izenburuak ez dira margolanen deskribapen hutsa; aitzitik, bi hizkuntzek —pinturarena eta testuena— artelan bakar eta konplexu bat osatzen dute. Izenburuek, normalean, gida gisa balio izaten dute, baina artista honen izenburuek uko egiten diote margolanak esplikatzeari. Izan ere, izenburu batzuek polikiago begiratzera bultzatzen dute ikuslea; hari poetiko bat ematen digute, bidaia mental batean abia gaitezen. Horren adibide dira Estasi-zurrustak (Ecstatic Streams), non bi emakume agertzen zaizkigun, ardo kopa banari zurrut egiten, pozik; Atseden jainkotiarra (Divine Repose), non gizon bat ikusten baitugu aulki batean atseden hartzen, bizkarra aulkiaren beso baten kontra bermatuta eta hankak bestearen gainean tolestuta; eta Birritan hausnartu (Mumble it Twice), non bi gizon agertzen baitira ohe nahasi batean etzanda: bata alkandorarik gabe dago eta erretzen ari da, bestea beso baten gainean bermatuta dago, alkandora zimurtuko botoi bat bakarrik lotuta duela. Izenburu iradokitzaile horiek, poetikoak eta zertxobait zeharkakoak izanagatik ere, narratiba berriak irudikatzera bultzatzen gaituzte. Bestetan, irudiaren eta izenburuaren arteko harremana nahasgarria da eta oztopoak jartzen dizkiote interpretazioari. Branta musuzuria (Barnacle Goose) lanean, adibidez, gizon bat ikusten dugu, soinean dituela arropa ilunak eta lepoko lumadun deigarri bat; ikusleei begira dago, beso batean bermatuta. Beste margolan batean, Biriken azpitik eta gerripe gainetik (Under the Lungs and Over the Loins), gizon batek bizkarra ematen dio plater batean jarritako bi arraini: zatitu eta kozinatu gabe daude; gainera, beste bi arrain daude gizonaren atzean zintzilik, harian sartuta. Irudiaren eta testuaren arteko dualtasunak nabarmendu egiten du artelanean txertatutako narratibaren nozioa; hala ere, ez die erantzunik ematen irudiak piztutako galderei. Ikuspegi horrek, gaizki gauzatuz gero, frustrazioa eragin diezaioke ikusleari. Baina Yiadom-Boakyek informazio aski eskaintzen du, argitu gabeko galderei erantzutearen ariketa liluragarria hauspotzeko adina.

Yiadom-Boakyeren margolanetan kolore-paleta epelak gailentzen dira, eta horixe da artistaren ezaugarri bisual nabarmenetako bat. Irudi batzuetan beste tonu batzuk ere agertzen dira —zeru-urdina, gorrimina, anila eta berde horikara—, ñabardura gisa; horrela, kontrastea, bolumena eta testura azpimarratzen dira, eta margolanei emozioa gehitzen zaie. Txertaketa aipagarri horiek gorabehera, artistaren margolanetan alde nabarmenez gailentzen dira era askotako kolore lurkarak: arrea, siena, okre hori eta laranjak, berde ilunak eta sepia. Artistaren lanari buruz ditudan lehen oroitzapenak epeltasunarekin lotuta daude: bere obrako paleta nagusiki lurkarak iradokitzen duen epeltasunaz oroitzen naiz. Nik ikusi nuen lehen erakusketa horretan Yiadom-Boakyeren lanak behean jarrita zeuden, artistak ohi duen bezala, ikuslearen eta artearen arteko harremana sustatzeko; izan ere, margolanetako figura batzuk ikuslearen parean kokatu zituen, haren begiradarekin topo egiteko moduan. Margolanekiko harreman fisikoaren poderioz, nire intriga areagotu egin zen figura haiei begira: batzuk beren arteko loturak estutzen ari ziren, jolasean beste zenbait, eta beste batzuek justu nire atzean kokatutako zerbaiti begiratzen zioten zuzen-zuzenean euren mundu pribatuetatik. Argi eta garbi, kolore-paletan datza Yiadom-Boakyeren margolanen arima: marroia da nagusi, nahiz eta ñabardurak erakusten dituen. Kolorea poesia-molde eta adierazpen politiko gisa.

Koloreak egiturazko zeregin bat betetzen du artistaren mihiseetan, oso garrantzitsua: figuren atze-oihal fisikoa da; horren harira, gogora datorkigu berriro nola deskribatzen duen Solnitek istorio bat moldatzeko prozesua: informazio azpimarragarria hautatuz zehaztu behar omen da istorioaren silueta. Hasierako margolanetan, atzealdeak eremu zabalak izaten ziren, maiz monokromatikoak; pintzelkaden arrastoak nabaritu ohi ziren, eta ez zuten apaingarririk izaten; subjektuak nabarmentzea zen halako atzealdeen xede berariazkoa. Geroagoko margolanetan, berriz, figurak bestelako testuinguru batzuetan ere kokatzen dira, hala nola paisaia naturaletan edo etxe barruan. Bestalde, subjektuak lehen planora ekartzeko kontraste kromatikoa erabiltzen du maiz artistak, eta horrela jartzen ditu figurak fokuan. Baina kontrakoa ere gertatzen da batzuetan, adibidez, Ordubetez errege (King for an Hour) obran: figura nagusia hondo ilun baten aurka agertzen da, eta ezinezkoa da gizonaren silueta eta margolanaren atzealdea bereiztea. Tonu aberatseko horrelako margolanetan, are nabarmentzen dira figuren begiak, begien zuriak talka egiten baitu mihisearen iluntasun orokorrarekin. Pertsona arrazializatuak erretratatzeko modu hori bisualki hunkigarria da, baina, horrez gainera, estrategikoa ere bada, irudiotan baliatzen den errepresentazio-politika kontuan hartuta. Okwui Enwezor-ek hau idatzi zuen Yiadom-Boakyeren margolanen inguruan: “erretratu hutsak egin beharrean, bere lanak margolaritzari buruzko diskurtso gisa lantzen ditu, non ikusgaitasuna eta ikusezintasuna taxutzen diren”⁵. Erretratugintzan eta pinturako beste generoetan ez da pertsona arrazializaturik agertu izan, ondorioz, aipatzekoa da Yiadom-Boakyeren proiektuak kritika egiten diola hutsune historiko horri. Margolanak neurri berean dira errepresentazioari buruzko diskurtso bat adierazteko tresna kromatikoak eta pinturaren bidez azal ilunak zer-nolako ñabardurekin isla daitezkeen aztertzeko saiakera.

Lehenago esan bezala, Yiadom-Boakyek paleta marroia lehenesten du bere saiakera neurtuetan, eta horrek halako erritmo bisual bat sortzen du, zeina tarteka hautsi egiten baitute kolore-kontrasteek. Maiz agertzen dira urdin biziak, zeruaren eta uraren gogorarazle, immaterialtasunaren eta distantziaren kolore. Urdinak esanahi sinboliko handia du, eremu fisikoarekiko eta emozionalarekiko loturak iradokitzen ditu, eta margolanei geruza sakonki emozional bat gehitzen die. Lan berri hauetan nabarmentzekoa da morearen presentzia. Mendebaldeko kulturetan, moreak lotura historikoa izan du nobleziarekin, boterearekin, luxuarekin eta eraldaketarekin. Moreak garrantzia nabarmena du Santu batentzako hiria (A City for a Saint) lanean: itzelezko emakume bat ikusten dugu zutik, esku bat aldakan eta bestea jaka more ilun baten papar-hegalari heltzen diola. Kontaktu bisuala —ezaugarri bereizgarria Yiadom-Boakyeren obran— elementu indartsua da artistaren pertsonaia askok gorpuzten duten segurtasuna eraikitzeko garaian; kasu zehatz honetan, emakumeak ziurtasunez so egiten dio ikusleari. More-tonu ausarta, bada, emakumearen kemenaren baliokide kromatikoa da. Santu batentzako hiria lanak hainbat erabakiren destilazioa erakusten du —koloreen hautaketa, atzealde hutsa, gorputzaren posizioa, keinua eta izenburua— eta margolaneko emakumearentzat funtsezkoa dirudien une bat kristalizatzen du: kontakizun baten amaiera da, eta margolanak azaltzen ez duena ikusleak irudika dezake. Emakume honen istorioari buruz pentsa dezake ikusleak, eta emakumeari bizitza eman, erretratugintzak ukatzen duen modu batean. 

Espazioak, konposizio-elementu gisa, oihartzun poetikoak hartzen ditu Yiadom-Boakyeren eskuetan. Konposizioak tentu handiz antolatzen ditu. Horren adibidea da Santu batentzako hiria, izan ere, jaka morearekiko emakumea erdian agertzen da, atzealde argi baten kontra, zeinetan pintzelaren trazuak nabaritzen baitira. Haren inguruan espazio negatibo bat sortzen da, artistak ez du batere informaziorik ematen hor; horrela, oreka bat sortzen da: edukiaren markoa ezartzen du, eta, aldi berean, emakumearen gorputz-jarrera indartsua nabarmentzen. Poesian ere, espazio zuriak antzeko funtzioak betetzen ditu: atsedenaldi bat eskaintzen dio begiari, eta aldi berean testuan jartzen du fokua. Poetak berariaz aukeratzen ditu hitzak, banan-banan hartzen ditu, esanahia zehatz-mehatz adierazteko (edo konplikatzeko) duten ahalmenaren arabera, soinuaren arabera edo orrialdean izango duten inpaktu bisualaren arabera. Lan horri ahalik eta etekin handiena ateratzeko, erabaki formal batzuk hartzen ditu, adibidez, lerroa non amaitu, estrofak nola moldatu eta hitzak eta isiluneak nola sortu. Testuak eta soinuak esanahia helarazten dute, bai. Baita moldeak ere.

Yiadom-Boakyek ederki menderatzen ditu margolaritzaren alderdi teknikoak, besteak beste espazioaren erabilera, eta ahalmen horiek denak elkarrekin agertzen dira izenburu iheskorreko Branta musuzuria lanean. Pintzel-trazuz betetako eremu sepia batean, bere ukondoan bermatuta agertzen zaigu gizon bat; ikusleari begira dago, aldarte ilunez. Gure voyeur begiradei desafio egiten ari al da? Haren arropa ilunak lasaiak dira, eta ez dute aparteko xehetasunik; lepoko lumadun bat bakarrik nabarmentzen da: anakronismo bitxi bat da hori ere; halakoak maiz agertzen dira Yiadom-Boakyeren margolanetan, beti gizonezkoen figuren kasuan eta, normalean, txori-izena duten koadroetan (adibidez ur-benarriza, aztorea, txorrua). Behiala, branta musuzuriei buruz uste zen itsasontzietara itsatsitako lanpernetatik jaiotzen zirela, haien oskolak Eskoziako kostetara iristen baitziren udazkenean⁶. Animalia horren etimologia miragarriak beste geruza bat eransten dio irudiari. Branta musuzuriek hego eta bizkar zilar-grisak dituzte, eta marra zuri-beltz bereizgarriak ere bai; argiak ematen dienean distira egiten dutela esaten da.

Gizonaren idunekoak gogora dakartza Europako erretratugintzako erreferentzia historikoak, izan ere, halako apaindurek —ekoizpen eta mantenu garestiko apaindurak— erretratatutako pertsonaren estatusa adierazten zuten. Nolanahi ere, iduneko hau soila da, lumak ditu, beharbada mozorro baten parte da, eta ez gizonaren igande-jantzi apaina. Picassoren arlekinak eta akrobatak gogorarazten ditu, zirkuari buruzko lanetakoak (1904–05). Haren Saltinbanki familia (1905) laneko malenkonia etortzen zaigu gogora: obra horretan, normalean komediarekin lotutako pertsonaiak halako aldarte bakarti batean agertzen zaizkigu; aldi berean daude elkarrekin eta bakarrik. Lan horretako aldartea eta atzealde ospela bat datoz Branta musuzuria obrarekin, eta bi lanetan irudi anbibalente bat eskaintzen da, ikusleak hari buruz hausnar dezan. Baina bi obren artean bada alderik: ikusleak kontaktu bisuala egiten du Branta musuzuria laneko gizonarekin. Xehetasun funtsezko horrek harreman bat sortzen du ikuslearen eta gizonaren artean, harreman fantastiko bat: harreman hori ez da kontakizun finko baten mende egongo, hainbat molde hartuko ditu, eta ikuslearen baitan geratuko da dudarik gabe. Begirada horrek katalisi bat eragiten du: gure baitan piztutako ideiak eta emozioak izendatzera garamatza. Horra hor poesia, ekinean.

 Itzulpena: Rosetta Testu Zerbitzuak

Oharrak:

1. Audre Lorde, “Poetry Is Not a Luxury,” hemen: The Master’s Tools Will Never Dismantle the Master’s House, Penguin Random House, Londres, 2018, 1. or.

2. Rebecca Solnit, The Faraway Nearby, Penguin Group, New York, 2013, 209. or.

3. Andrea Schlieker, “Quiet Fires: The Paintings of Lynette Yiadom-Boakye,” hemen: Lynette Yiadom-Boakye: Fly In League With The Night, Tate Publishing, Londres, 2020, 14. or.

4. Lynette Yiadom-Boakye eta Thelma Golden-en arteko elkarrizketa, Tate Talks. https:// www.youtube.com/watch?v=cHbTD9DYrqk. Kontsultaren data: 2022ko urriak 25.

5. Okwui Enwezor, “The Subversion of Realism: Likeness, Resemblance and Invented Lives in Lynette Yiadom-Boakye’s Post-Portrait Paintings,” hemen: Naomi Beckwith, Okwui Enwezor eta Thelma Go, Lynette Yiadom-Boakye: Any Number of Preoccupations, Studio Museum in Harlem, New York, 2010, 27. or.

6. Itzultzailearen oharra: Ingelesez, branta musuzuria txoriari barnacle goose esaten zaio, eta barnacle hitzak, aldi berean, lanperna esan nahi du.

PDF-a JAITSI