Picasso eskultore. Materia eta gorputza

katalogoa

Antzinatasun modernoa: Emakumeak zutik saila (1945)

Diana Widmaier Picasso

1936ko urtarrileko Cahiers d’Art aldizkarian argitaratutako testu labur batean —“Picasso sculpteur” (Picasso eskultore)—, Julio Gonzálezek zioen eskultura zela bere lagun Picassoren ekoizpenaren “zentro neuralgikoa”. Eta gehitzen zuen eskultura dela, hain zuzen, “haren obra denen ahotan jarri [duena], Picassori hainbesteko ospea eman [diona]”¹. Picassoren lehen eskultura-piezek lotura estua zuten pinturarekin, bai edukiari dagokionez, bai formari dagokionez. Aitzitik, 1930eko hamarkadaren hasieran Boisgeloupen egin zituenak —Marie-Thérèse Walter irudikatzen dutenak— inspirazio-iturri izan zituen pintura-sorkuntzan eta, batez ere, obra grafikoan. 1940ra arte, eskulturak ez zuen leku nagusirik hartu artistaren jardunean. Adibidez, 1943an, Brassaï bisitan joan zitzaionean, hau azaldu zion argazkilariari Picassok: “Boisgeloup uztean, eskultura ere utzi nuen apur bat. Gero, bat-batean, berriro heldu nion. Hau guzti hau azken hiru urteotan egina da, okupazio-garaian. Paristik joaterik ez nuenez, eskulturarako estudio bihurtu nuen bainugela, hau da, etxetzar honetan berotu daitekeen gela bakarra”². 1943an, Gizona bildotsa hartuta³ sortu zuen, bere obra plastiko nabarmenenetako bat, bi metrotik gora dituena. Aitzitik, garai hartan bertan, Picasso formatu txikiko lanak egiten hasi zen⁴: batetik, harri-koskor grabatuak, Burua⁵ titulu orokorrarekin ezagutzen direnak; bestetik, estatuatxo multzo bat (12 eta 25,5 cm bitarteko altuerako irudiak)⁶, Emakumeak zutik izenez ezagutzen den eskultura-saila, hogeita hiru figuraz osatua⁷. Figurok 1945ean datatu izan badira ere, arte-historialari batzuek diote haietako zortzi (Spies 322–329) eta Emakumea eserita (Spies 331) 1947an Vallaurisen eginak izan daitezkeela⁸. Willy Maywaldek 1948an Picassori Madoura buztinolako lantegian egindako argazkia kenduta, non figura horietako hiru agertzen baitira bigarren planoan, artistaren atzean⁹, ez dago datazio hori justifika dezakeen ezer. Gainera, New Yorkeko Museum of Modern Artek (MoMA) 2015ean antolatu zuen Picasso Sculpture erakusketan¹⁰, Ann Temkin eta Anne Umland komisarioek 1945ean datatu zituzten berriz ere.

Michel Sima eskultore eta argazkilariak betikotuak¹¹, Emakumeak zutik saileko figurak buztinez modelatuak dira, eta, beraz, oso hauskorrak¹². Jaime Sabartés idazkari pertsonalak askotan esaten zion Picassori: “Igeltsua galkorra da. Zuk sendotasuna behar duzu. Brontzea betiko da”¹³. Brassaïk Picassoren Rue des Grands-Augustinseko estudioko eskulturak fotografiatu zituenean 1946 amaieran —abenduaren 13an zehazki—, artistak saileko estatuatxoetako batzuk erakutsi zizkion, esanez: “Horrelako asko aurkitu ditut. Baina, lastima, bakarra dago osorik. Osatu egin behar ditut besteak. Baina, noiz eta nola? Datorren astean? Buztinezko figuratxoak dira. Baina egostea ahaztu. Eta buztin lehorra oso hauskorra da, apurtu egiten da, birrindu”¹⁴. Buztin gordinezko figura hori, osorik zegoen bakarra, Brassaïk argazkia egin ziona, Emakumea zutik zen (Spies 207).

Picasso berehala ohartu zen brontzeak eskaintzen zituen aukera ugariez, besteak beste, aldaezintasunagatik, patinagatik, artistaren eskuen inpresioa iraunarazteko gaitasunagatik eta sorkuntza-prozesuaren faseak erregistratzeko egokitasunagatik. Emakumea zutik saileko figura bakoitzeko, tarteko modelo bat egin zuen igeltsua erabilita. Gero, Claude Valsuanik¹⁵ brontzetan urtzen zituen: 1etik 10era zenbakitutako hamar ale eta beste bat zenbakirik gabea, zeina, normalean, artistarentzat izaten baitzen. Valsuani artxiboei esker —1930 hasieratik 1958ko maiatzera artekoak biltzen dituen liburukiari esker, zehazkiago—, eta lortutako datuak Louise Leiris Galeriako zenbait inbentario-zenbakirekin erkatuta, egiaztatu ahal izan dugu Emakumeak zutik saileko hogeita hiru brontzeak 1948 eta 1954 artean urtu zirela “enkarguz”¹⁶.

Hedapen betean zegoen merkatuaren eskaerei erantzunez, sailak zabalkunde handia izan zuen, erakargarria zelako eta arrazoizko prezioa zuelako. 1940ko hamarkadaren amaieratik 1960ko hamarkadaren hasierara arte, brontze horiek izan ziren Picassoren eskulturen arteko erakutsienetakoak Europako eta Estatu Batuetako galerietan¹⁷. 1949an, adibidez, brontzezko dozena bat estatuatxo baino gehiago jarri ziren erakusgai New Yorkeko Buchholz Galleryn¹⁸. Dena dela, sail osoa ikusteko 1960ra arte itxaron behar izan zen: New Yorkeko Sidney Janis Galleryn jarri zen ikusgai¹⁹. Estatuatxo horiek bildumagile handien etxeetan amaitu zuten: G. David Thompson, Larry Aldrich, Theodor Ahrenberg… Azken horren emazteak, Ulla Ahrenbergek, kontatzen zuen oso gustukoa zuela figura txiki haiek gonbidatuen aurrean ipintzea Stockholmeko Strandvägen kaleko 39an antolatzen zituen afarietan. Gonbidatuek eskerrak ematen omen zizkioten, ironikoki, “opari” haiengatik, baina gaualdiaren amaieran pozik egiaztatzen zuen beti ez zela eskulturarik falta mahaian²⁰.

Emakume-irudiaren inguruko bariazio horiek agerian uzten dute zer grina zuen Picassok formak eta masak desitxuratzeko, eta gogora ekartzen dizkigute Alberto Giacomettik gerra-denboran Genevan sortu zituen estatua txiki-txiki haiek, 1945eko abenduan Parisera sei pospolo-kaxatan sartuta eraman omen zituenak²¹. Estatuatxo haiek (5 cm ingurukoak) Giacomettik eskulturari buruz zuen teoriaren irudikapena dira. Teoria horren arabera, historian eragin handiena izan duten eskulturak eskala txikian egindakoak izan dira beti: “Eskultura garrantzitsu gehien-gehienak, antzinako zibilizazio guztietan, txikiak izan dira. Dela egiptoarrak, dela sumertarrak, dela txinatarrak, dela historiaurrekoak izan, antzeko neurriak dituzte guztiek”²². Bada, bertikal bakarrera murriztutako gorputzaren jariakortasun bera, jarraitua baina trinkoa, sumatzen dugu artista biengan.

Picassok efektu harrigarriak lortu zituen buztinarekin, eta, txikiak izan arren, oso estatuatxo iradokitzaileak sortu zituen. Horretarako, kiribildu, luzatu, bihurritu eta sakatu egiten zuen materiala, plastilinarekin jolasean ari den haur batek egingo lukeen moduan. Buztina, tradizioz, erreprodukzioak edo kopiak egiteko erabili izan da eskulturan, aise modelatzen delako eta lantzen erraza delako. Hori bai, bere ezaugarriengatik, artista bizkor lan egitera behartzen duen materiala da; dena dela, daukan harikortasunari esker, ukituak eta doikuntzak egiteko aukera ere ematen du. Obraren lanketa-faseak islatuta eta eskultorearen hatzen arrastoak fosilduta geratu ohi dira buztinean.

Aurpegiaren, ilearen, gorputz-adarren xehetasunak azaletik baino ez zituen lantzen, salbuespen gutxi batzuetan izan ezik, hala nola Emakumea zutik (Spies 327) obraren kasuan. Sail horretan erabili zuen lengoaia ikonografikoak garai hartan artistaren neska-lagun zen Françoise Giloten ezaugarriak gogorarazten ditu²³. Hala, xerlo eta zurrusta ahur ganbiletan moldatutako adats naroaren tratamendua zenbait estatuatxotan errepikatzen da, hala nola Emakumea zutik (Spies 329) obran; eta Emakumea zutik (Spies 310) figuraren bular biribil irtenek, aldaka estuek eta forma lirainak Picassoren neska-lagunaren gerri estua eta bular oparoa gogorarazten dizkigute. Picassok “emakume lore” baten ezaugarriekin irudikatu ohi zuen askotan bere bikotekidea²⁴. Zurtoin baten antzera tentetutako eskultura horrek (Spies 310) jarrera zurruna du oso, hanka mehe batzuek eta gorputz argal eta mugiezin bati lotutako besoek definitua.

Emakumea zutik (Spies 326) obraren gorputzean zortzi-itxurako modelo bat identifika dezakegu, figuraren burutik abiatuta gorputz-enborrak eta hankak inguratzen dituzten obalo ia berdinez osatuta. Beso hautsiak bakarrik eteten du konposizio zirkular horren jarraitutasuna. Beso horrek irudiaren estatikotasuna eragozten du eta objektuaren irregulartasun bisuala areagotzen; izan ere, simetria perfektua izanez gero, irregulartasun hori ez litzateke existituko edo, behintzat, hain nabarmena izango.

Emakumeak zutik (Spies 315 eta 316) estatuei dagokienez, haien mugimenduek neurtuak dirudite, denboran harrapatuak. Beren lepo luze lerdenagatik, jarrera tenteagatik, silueta estilizatuagatik eta aurpegi luzangagatik, Picassok 1930eko udaren amaieran egin zituen figuratxo saila ekartzen digute gogora²⁵. Boisgeloupeko estudioan aurkitutako armazoi zatiz eginak dira. Artistak labanaz ebaki eta emakumezko estatuatxo filiforme bihurtu zituen etruriar estatua-ondarea gogorarazten digun lengoaia estruktural baten bidez²⁶. Era berean, Emakumeak zutik saileko bi estatua horiek Picassok bildumatu zituen brontze iberikoen giza irudi lerden eta lirainekin lotzen dira²⁷. Brontze horiek tamaina txikiko zin-opariak dira (5 eta 10 cm artekoak), apaizak, otoizlariak, zaldizkoak, zaldiak eta zezenak irudikatzen dituztenak. Horrelako asko utzi ziren Andaluzia Garaiko santutegietan, K.a. IV. eta I. mendeen artean.

Bestalde, Emakumea zutik (Spies 306) estatuatxoaren berezitasuna eta indarra giza gorputzari emandako ustekabeko tratamendutik datoz: irudiaren bularrak horizontalki modelatuta proiektatzen dira aurrerantz; gorputz-enbor estilizatuak eta dotoreziaz luzatutako gorputz-adarrek modu engainagarrian handitzen dute figuraren tamaina; eta buruaren tamainak ere, gorputzaren aldean txikia izan arren, areagotu egiten du bisualki haren altuera. Ezaugarri horrek Emakumeak zutik saileko beste figura batzuekin lotzen ditu (Spies 308, 315 eta 316), baina beste batzuetatik bereizten (Spies 322 eta 323). Kasu horretan, Picasso Gasaren Venusa lanean inspiratuko zen agian²⁸, nahiz eta venus hori ez izan, berez, modelatutako eskultura bat, gas-sukalde bateko erregailu soil bat baizik, zutik jarria eta emankortasunaren jainkosa bihurtua.

Picassoren Emakumeak zutik saileko figurak antzinako zein historiaurreko munduen kulturak bereganatzen dituzten idolo edo gurtza-irudi gisa daude pentsatuta eta moldatuta. Haien formek ugalkortasunaren venus baten metafora sentsuala gogorarazten dute. Badute antzekotasunik Lespugueko Venusarekin ere²⁹ —haren bi erreprodukzio zituen Picassok, igeltsuz eginak—: forma kurbatu eta biribilduak, frontaltasuna eta tamaina txikia. Bere garaikideak bezala, historiaurrea zientziaren esparruan eta, batez ere, artearen historian sartu zen unearen lekuko izan zen Picasso. Christian Zervosek —Cahiers d’Art hilabetekariaren zuzendari eta editorea 1926tik 1960ra— modernotasunarekin ez ezik, historia zahar, arkaiko eta primitiboenarekin ere lotzen zuen Picasso. Iraganeko zibilizazioen oinordeko gisa ikusten zuen artista: “Giza dimentsiorik zabalena lortzeko, Picassok unibertsala denaren iturrietara jotzen du, eta era berean, bat egiten du partikularra denarekin”³⁰. Emakumeak zutik saileko figurak askotariko eraginen emaitza dira, eta, besteak beste, K.a. IV. mendearen amaieran sortutako terrakotazko estatuatxo grekoetan inspiratzen dira. Estatuatxo horiek —1870eko hamarkadan Tanagrako hilobietan (Beozia, Grezia) aurkituak— beren naturalismoagatik eta egikera finagatik dira bereziki ospetsuak, eta jarraipena izan zuten 1947–1948tik aurrera Picassoren zeramika-lanetan. Izan ere, Picassok tanagra asko modelatu zituen³¹; haien besoek —buztinezko biribilkiz moldatuak— Emakumeak zutik saileko zenbait figura (Spies 312, 322, 323 eta 327) eta Emakumea eserita (Spies 331) gogorarazten dizkigute. Zeramikaren arloan lanean segitzeaz gain, Picassok “figura txiki-txikiekin” esperimentatzen jarraitu zuen Vallaurisen³².

Picassok gehiago edan zuen antzinako artetik bere aurrekoek sortutako artetik baino, eta, hala, behin betiko hautsi zuen tradizio eskultoriko errealistaren zamatzat jotzen zuen horrekin. Greziako aro klasikoaz geroztik, eskultoreek ikusten eta ezagutzen zutenaren arabera irudikatzen zuten mundua beren lanetan: forma zilindrikoko buruak, proportzio perfektuen arabera moldatutako gorputzak. Emakumea zutik saileko figurekin, Picassok, sorkuntzaren kode formaletatik libratu, eta aldatu egin zituen antzinako arte horren konbentzio teknikoak. Obra hibrido bat sortu zuen, antzinakoaren eta modernoaren artekoa. Emakumeak zutik saileko figurak mende ezberdinen arteko zubia dira. Ludikoak eta ukipenezkoak dira, artistaren asmamenaren eta sorkuntza-prozesuaren erakusgarri bikainak, eta argi berria isurtzen dute Picassoren eskultura-lanaren gainean, haren obra osoaren inguruan hausnartzeko ideia-iturri eta baliabide multzo gisa ulertuta eskultura-arloko lan hori. Lantegiak, Picassoren antzinako artelanen bilduma zabalaren itzalpean jardueraz borborka zegoen laborategi hark, artistaren irudimena elikatzen jarraitu zuen gerora ere.

Testu honetan aipatutako artelanak Werner Spiesek Christine Piotekin lankidetzan atondutako liburuaren arabera daude izendatuta: Picasso Sculpteur. Paris: Centre national d’art et de culture Georges Pompidou, 2000ko ekainaren 8tik irailaren 25era.

[Itzultzena: Rosetta testu Zerbitzuak;
Egokitzapena: Guggenheim Bilbao Museoa]

Oharrak

1. Julio González. “Picasso sculpteur”, Cahiers d’Art, 6–7. zk., 1936, 189. or.

2. Brassaï. Conversations avec Picasso. Paris: Gallimard, 1964, 65–66. or. [Gaztelaniazko argitp.: Brassaï. Conversaciones con Picasso. Madril: Turner, 2002, 73–74. or.].

3. Pablo Picasso, Gizona bildotsa hartuta, 1943, eskaiola patinaduna, 209 × 78 × 75 cm (Spies 280).

4. Pablo Picasso, Emakume poltsaduna, 1943, brontzea, 20 cm alt. (Spies 225); Emakume kapeladuna, 1943, brontzea, 22,5 cm alt. (Spies 226); Emakumea besoak altxatuta, 1943, brontzea, 21,5 cm alt. (Spies 227); Emakumea, 1943, brontzea, 39,5 × 19 × 14 cm (Spies 228); Pertsonaia, 1943, brontzea, 12 cm alt. (Spies 229).

5. Ikus, adibidez, Burua, 1945/1946, harri grabatua, 3 × 4 cm (Spies 291).

6. Beste lan honekin lotu da beti saila: Esku mahukaduna, 1947, igeltsua, 24 cm (Spies 338).

7. Brontze horietako zortzi ikusgai daude erakusketan: Emakumea zutik, 1945, Spies 307, 308, 309, 310, 324, 328 eta 329, eta Emakumea eserita, 331. Hauek dira beste hamabostak: Emakumea zutik, 1945, brontzea, 25,5 cm alt. (Spies 303); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 23 cm alt. (Spies 304); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 23 cm alt. (Spies 305); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 14 cm alt. (Spies 306); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 20 cm alt. (Spies 311); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 19,5 cm alt. (Spies 312); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 13 cm alt. (Spies 313); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 26 cm alt. (Spies 314); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 22 cm alt. (Spies 315); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 14,5 cm alt. (Spies 316); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 21 cm alt. (Spies 322); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 19,5 cm alt. (Spies 323); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 12,5 cm alt. (Spies 325); Emakumea zutik, 1945, brontzea, 17,5 cm alt. (Spies 326) eta Emakumea zutik, 1945, brontzea, 24 cm alt. (Spies 327).

8. Itxura denez, datazio hori erakusketa honetan adostu zen: Picasso in Provence (Londres, The Arts Council, New Burlington Galleries, azaroak 15 – abenduak 16, 1950); eta berriro erabili zen beste honetan: Picasso. Painter and Sculptor in Clay (Londres, Royal Academy of Arts, irailak 17 – abenduak 16, 1998; New York, Metropolitan Museum of Art, martxoak 1 – ekainak 6, 1999); eta beste batzuetan ere bai, baina inoiz ez zen justifikatuta egon.

9. Honako hauek, hain zuzen: Emakumeak zutik (Spies 322 eta 325) eta Emakumea eserita (Spies 331).

10. Picasso Sculpture, New York, The Museum of Modern Art, 2015eko irailaren 14tik 2016ko otsailaren 7ra, 204., 218. eta 219. or.; 99. eta 100. irud.

11. Michel Sima eta Anne de Staël. L’atelier des combles. Antibes: Musée Picasso; Paris: Hazan, 113. or.

12. Werner Spiesek ez zituen buztin egosizko irudi guzti-guztiak katalogatu. Kasu batzuetan, jatorrizkoa gorde da, beste batzuetan tarteko modeloa (igeltsuzkoa), eta, zenbaitetan, biak.

13. Brassaï, Conversations avec Picasso, 1964, 65. or. [Gaztelaniazko argitp.: Conversaciones con Picasso, op. cit., 73. or.]

14. Brassaï, ibid., 1964, 260. or. [Gaztelaniazko argitp: ibid., 254. or.].

15. Picasso 1930eko hamarkadaren bigarren erditik aurrera hasi zen Valsuani galdategiarekin lanean. Garai hori du, zalantzarik gabe, dokumentatuena, Kahnweiler eta Sabartesekin izandako posta-trukeari esker, batetik, eta, bestetik, Françoise Gilot eta Carlton Lakeren liburu honi esker: Vivre avec Picasso. Paris: Calmann-Levy, 1965 (Gaztelaniazko argitp: Françoise Gilot eta Carlton Lake. Vida con Picasso. Bartzelona: Ediciones B, 1996). Galdategia, Claude Valsuanik 1908an sortua eta 1924tik aurrera haren seme Marcelek gidatua, ospetsua zen argizari galduzko galdaketetan egiten zuten lan finagatik. 1940ko maiatzean, Marcel errekrutatu zutenean, galdategia itxi egin zuten ofizialki, baina 1945ean berriro ireki zituen ateak. Geroago, Anne Demeurisseren eskuetara igaro zen, eta 1973an Demeurrissek bere senar Jacques Sokolowskiren gain utzi zuen kudeaketa. Galdategiko artxiboak, gaur egun, Anne Demeurisseren funtsean daude gordeta (zati bat Musée d’Orsayn dago gordailututa); hiru eskaera-liburu 1981ean berreskuratu ziren, enpresaren salerosketan; eta bada, gainera, Antoine Tamburo zuzendari teknikoak gordetzen zuen entrega-liburu bat ere.

16. 1948ko uztailaren 13an, 1etik 14ra bitarteko modeloak urtu zituzten, eta, 1948ko urriaren 26an, 1etik 24ra bitartekoak (jasota dagoenez, “mota bakoitzetik bi argizari, 1&2 10etik”, 194. eta 198. or.). 1954ko martxoaren 13an, hauek urtu ziren “Picasso Leiris”-entzat: Spies 307ren 7, 8 (ez dago argi liburuan) eta 1/10 probak, Spies 305en 5 zenbakia, Spies 314ren 5 eta 6 zenbakiak, identifikatu gabeko Spies batzuen 5 eta 6 zenbakiak eta 6 eta 7 zenbakiak, identifikatu gabeko Spies baten 5 zenbakia, Spies 311ren eta Spies 328ren 5 eta 6 zenbakiak, identifikatu gabeko Spies batzuen 8 eta 9 zenbakiak, Spies 329ren edo Spies 316ren 5 eta 6 zenbakiak, identifikatu gabeko Spies baten 5 zenbakia, Spies 315en 6 zenbakia, eta identifikatu gabeko Spies batzuen 5 eta 6 zenbakiak [255. or.].

17. 1964ko apirilaren 28an, O’Hana Galleryk gutun bat bidali zion Alfred Erwin Goldschmidti Emakumeak zutik saileko bi multzo oso zituela jakinarazteko. Lehena Heinz Berggrueni saldu zioten eta bigarrena Claude Bernardi. Claude Bernardek berak parte bat birsaldu zuen Sotheby’s etxearen bidez, 1964ko apirilaren 29an eta 30ean Londresen egin zen enkantean (Tate Gallery Archives 781.2.148, 1963ko uztaila–1964ko ekaina).

18. Pablo Picasso. Recent Work, Buchholz Gallery Curt Valentin, New York, 1949ko martxoaren 8tik apirilak 2ra.

19. Picasso, 1881: His Blue Period (1900–1905), Collection of Pastels, Water-colours, and Drawings, also the Complete Set of Small Bronzes of Female Figures 1945–1947, Sidney Janis Gallery, New York, 1960ko apirilaren 25etik maiatzaren 21era; O’Hana Gallery, Londres, 1960ko ekainaren 23tik uztailaren 28ra; Stoneleigh Abbey, Warwickshire, 1960ko uztailaren 30etik abuztuaren 14ra; Galerie Motte, Ginebra, 1960ko abuztuaren 23tik irailaren 10era.

20. Theodor Ahrenbergek Louise Leiris galerian erosi zituen Picassoren lanak, Carrie Piltok Ulla Ahrenbergekin izandako elkarrizketa batean jasotzen duenez (2012/09/18), hemen: Carrie Pilton. Une vie avec Matisse, Picasso, Le Corbusier, Christo… Teto Ahrenberg et ses collections. Paris: Flammarion, 2019, 143. or.

21. Adibide bat: Alberto Giacometti, Figuratxo txiki-txikia, 1937–1939, igeltsua, 4,5 × 3 × 3,8 cm.

22. Artistak David Sylvesterrekin izandako elkarrizketa, 1964ko udazkena, hemen: Thirteen Bronzes. Alberto Giacometti. Londres: Thomas Gibson Fine Art Ltd., 1977, 8. or.

23. Picassok 1943ko maiatzean ezagutu zuen Françoise Gilot, garai hartan margolaria zena, Parisen ezagutu ere. 1948ko udaberrian, Vallauriseko La Galloise etxera joan ziren bizitzera. Bi seme-alaba izan zituzten: Claude, 1947an, eta Paloma, 1949an. Bikotea 1953an banandu zen.

24. Pablo Picasso, Emakumea zutik, ekainak 15, 1946, olio-pintura mihise gainean, 146 × 89 cm.

25. Zurezko eskultura saila (Spies 86–101).

26. Urte horretan bertan, Georges Bataille zuzendari zuen Documents aldizkari surrealistak artikulu ilustratu bat argitaratu zuen Louvreko eta Erromako Villa Giuliako etruriar brontzeei buruz (Paris, 1930).

27. Otoizlariak, datarik gabe, iberiar penintsula, brontzeak, hainbat neurritakoak.

28. Pablo Picasso, Gasaren venusa, 1945eko urtarrila, sukaldeko erregailua, 25 × 9 × 4 cm (Spies 302A).

29. Lespugueko venusa, Goi Paleolitoa, mamut bolia, 1922an Save ibaiaren arroilako kobazulo batean aurkitua, Garona Garaian (Frantzia).

30. Christian Zervos. Pablo Picasso. OEuvres de 1906 à 1912, II. libk. Paris: Cahiers d’Art, 1942, XXIII eta XLV. or.

31. Pablo Picasso, Tanagra eskuak eskuin belaunaren gainean elkartuta, 1947, portzelana zuria, dekorazio ebakiduna, engobez eta oxidoz margotua, 35 × 13 × 11 cm; Tanagra anforaduna , 1947–1948, portzelana zuria, dekorazio ebakiduna, engobez, oxidoz eta esmalte zuriz margotua, 45 × 33 × 19 cm.

32. Claude Picasso. “The Valley of Gold: Picasso as Potter”, hemen: Picasso: Sculptor/Painter. Londres: Tate Gallery, 1994, 224. or. Batez ere emakumeak dira, baina badira gizonak, animaliak eta pertsonaia mitologikoak ere, gehienak Robert Picaultek fotografiatuak, eta, lehen aldiz, Picassoren lagun André Verdet poetaren Faunes et Nymphes de Pablo Picasso liburuan argitaratuak (Publicions Pierre Caillet, 1952). Adibideak: Emakumea besoak gurutzatuta (Françoise), ekainak 1, 1950, buztin egosia (hautsia) eta burdin haria, 29 × 8 × 8 cm (Spies 351A); Musikaria eserita, Vallauris, 1950, buztin zuri egosia, 7,5 × 7,5 × 3,5 cm (Spies 427); Ahuntza etzanda, Vallauris, 1951, buztin zuri egosia, 4,5 × 6 × 3,5 cm (Spies 425); eta Faunoa eserita, Vallauris, 1952, buztin zuri egosia, 9,5 × 7 × 5 cm (Spies 422).

PDF-a JAITSI