Lygia Clark. Pintura eremu esperimental gisa, 1948-1958

katalogoa

Lygia Clark. Guztiaren integrazioa

Julia M. Vázquez

“Bizitzak eragin sakona izan zuen nire artean, eta nire arteak, aldi berean, erabat aldatu zidan bizitza. Ez nintzateke bi gauzak elkarrengandik bereizteko gauza izango; hain uztartuak daude, non ez baitakit non hasten den bata eta non amaitzen den bestea”¹.

1920
Lygia Pimentel Lins urriaren 23an jaio zen, Belo Horizonten, Minas Geraisen (Brasil). Txiki-txikitandik erakutsi zuen marrazteko zaletasun handia.

1938
Aluízio Clark Ribeiro ingeniari zibilarekin ezkondu zen Clark. Handik gutxira, senar-emazteak Rio de Janeirora aldatu ziren.

1941–45
Senar-emazteek hiru seme-alaba izan zituzten: Elizabeth (1941–2002), Álvaro (j. 1943) eta Eduardo (j. 1945).

1947–49
Geroago “krisi” pertsonal bat zelakoan deskribatu zuenaren aurreko erreakzio gisa hasi zen Clark margotzen. Roberto Burle Marx arkitekto paisajistarekin eta Zélia Ferreira Salgado-rekin ikasi zuen, batez ere eskailerak, liburu-apalak eta astoak irudikatzen zituzten gouacheak sortuz. Erakutsi zizkion lan haiek Marcelo Roberto arkitektoari, eta horrek Frantzian trebatzen jarraitzea gomendatu zion.

1950–51
Clark Parisera joan zen, eta han Árpád Szenes-ekin, Isaac Dobrinsky-rekin eta Fernand Léger-ekin trabatu zen margolaritzan. Olio-pinturazko lehen koadroak margotu zituen eta abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen.

1952
Jamil Hamoudi, Institut Endoplastiqueko zuzendariak Clarken lehen bakarkako erakusketa antolatu zuen, L. Clark–Ribeiro izenekoa (ekainaren 27tik uztailaren 12ra). Erreakzioak aldekoak izan ziren, kritikariek begi onez ikusi baizuten Clarkek zuen kezka, “indar-lerro erritmikoen ekimenez sortutako espazio baten materializazio piktorikoa” zela-eta².

Urte horren erdialdean itzuli zen Clark Rio de Janeirora. Bere lehen bakarkako erakusketa egin zuen Brasilen, Rio de Janeiroko Hezkuntza- eta Kultura-Ministerioan, Lygia Clark 1950–1952 izenburuarekin (azaroaren 3tik 25era), gouacheak, marrazkiak eta olio-pinturak biltzen zituena. Mário Pedrosa kritikari brasildarrak, zeina artistak geroago “[bere] bizitzan inoiz agertu den figurarik garrantzitsuena”³ zelakoan definituko baitzuen, idatzi zuen erakusketaren katalogoaren sarrera. Prentsak gogo handiz aitortu zuen sortzen ari zen talentu bat zelakoan, eta kritikariek “urteko errebelazio artistiko” gisa goraipatu zuten⁴.

1953
Urte horren inguruan, bere lanak Brasilgo taldeko erakusketa nagusietan erakusten eta goraipamenak biltzen hasi zen Clark. Erakusketen artean, aipatzekoak dira Rio de Janeiroko Associação Brasileira de Imprensa delakoan egindako Natura hilen 3. Erakusketa (1952ko abendutik 1953ko urtarrilera), non Augusto Frederico Schmidt saria eman zioten; eta Petropoliseko Quitandinha hotelean (otsailean) egindako Arte Abstraktuaren 1. Erakusketa Nazionala, non Prefeitura Municipal de Petrópolis saria irabazi zuen. São Pauloko Arte Modernoko Museoaren 2. Bienalean erakutsi ziren egilearen Konposizioak (Composições) lanetako hiru (1953ko abenduaren 13tik 1954ko otsailaren 26ra). Urte bereko beste une batean, erakusketa bikoitz batean parte hartu zuen, Ivan Serpa-rekin, São Luisen (Maranhão), zeinaz Ferreira Gullar poeta eta kritikari brasildarra heldu baitzen esatera “pintura ez-figuratiboa plazaratu [zuela]”⁵.

Abuztuan, Lygia eta Aluízio banatu egin ziren.

1954
Grupo Frente taldearen sortzaileetako bat izan zen Clark. Serpak abian jarritako talde abangoardista zen, Lygia Pape, Aluísio Carvão, Carlos Val, João José da Silva Costa, Vincent Ibberson eta Décio Vieira ere biltzen zituena. Oinarrizko dogmarik ez zuten arren, taldeko kide guztiek konpromiso bera partekatzen zuten esperimentazio teknikoarekin eta materialarekin. Talde horren lehen erakusketa Copacabanako Ibeu (Instituto Brasil-Estados Unidos) galerian egin zen (ekaina–uztaila).

Era berean, Clarken zenbait lan jarri ziren ikusgai Rioko Hezkuntza- eta Kultura-Ministerioan egin zen Arte Modernoko 3. Erakusketa Nazionalean (maiatzaren 15etik ekainaren 30era); Serpa eta beste artista batzuekin batera, Veneziako 27. Bienalean Brasil ordezkatzeko aukeratu zuten Clark (ekainaren 19tik urriaren 17ra).

Bere pintura-praktikaren garapenean, “lerro organikoa” deritzona deskubritu zuen Clarkek. Bere testu pertsonaletan azaldu zuenez, lerro organikoa da “kolore bereko bi gainazal lau batak bestea ukitzen dutela ipintzen direnean agertzen den marra”⁶. Lerro organikoaren aurkikuntza (Descoberta da linha orgânica) izenburuko lanak sortzeaz gainera, Clarkek Markoa hautsiz (Quebra da moldura) izendatu zituen koadroak margotu zituen. “Markoa haustea” pintura laukiztatzen zuen markoa “pinturaren beraren lan-elementuetako bat” bihurtzea esan nahi zuen Clarkentzat⁷.

1955
Barneko espazioetarako maketak eta Gainazal modulatuak (Superfícies moduladas) izenburuko koadroak egiten hasi zen Clark. Ondoren, jakinarazi zuen honako hau zela obra horiekin lortu nahi zuena: “Obra horiek ikusten dituen pertsonak modu aktiboan parte hartzea espazio mugatuan [pinturaren formen bidez], hura penetratuz eta hark penetratua izanik”⁸. Clarken sorkariek Oscar Niemeyer arkitektoaren arreta erakarri zuten, eta harekin parte hartu zuen Belo Horizonteko etxe baterako proiektu batean.

Clarkek ikusgai jarri zituen bere Gainazal modulatuak obretako hiru, 1., 2. eta 3. zenbakiak, São Pauloko 3. Bienalean (uztailaren 2tik urriaren 12ra). Aldi berean, bere maketak eta bere Gainazal modulatuak izenekoen sorta hautatu bat jarri zituen erakusgai Frente taldeak Rio de Janeiroko Arte Modernoaren Museoan egin zuen 2. erakusketan (uztaila). Une horretan, Franz Weissmann-ek, Abraham Palatnik-ek, Cesar Oiticica-k, Elisa Martins da Silveira-k, Eric Baruch-ek, Rubem Mauro Ludolf-ek eta Hélio Oiticica-k osatzen zuten taldea; azken horrez esan zuen Clarkek “bizitza osoan ezagutu dudan artistarik garrantzitsuena” zela⁹. Erakusketa haren katalogoaren sarreran, honako hau idatzi zuen Mário Pedrosak: “Lerroa grabatzen den edo, besterik gabe, kontraste kromatikoaren bitartez iradokitzen diren gainazal modulatuen aurkikuntzarekin, Lygiak integraziorako urrats ausarta egin du”¹⁰.

Clark bederatzigarren Lissone sarira aurkeztu zen.

1956–57
Clarkek “lerro organikoa” modu aktiboan esploratzen jarraitu zuen. 1956ko udazkenean Belo Horizonteko Arkitektura-Eskolan eman zuen hitzaldi batean, “artearen eta bizitzaren arteko fusio” handiagoa defendatu zuen Clarkek, lerro organikoa artistek eta arkitektoek gizakia bizitzeko espazioak elkarrekin modula ditzaketen lanabes baten gisa aurkeztuz¹¹.

Clarkek modu aktiboan jarraitu zuen bere lanak Rio de Janeiroko eta São Pauloko erakusketa nagusietan erakusten. Parte hartu zuen Arte Modernoko 5. Erakusketa Nazionalean (1956ko maiatza), Frente taldearen hirugarren eta laugarren erakusketetan (1956ko martxoa eta ekaina, hurrenez hurren) eta Arte Modernoko 6. Erakusketa Nazionalean (1957ko maiatza). Arte Konkretuaren 1. Erakusketa Nazionala izan zen urte horietako azpimarragarriena, São Pauloko Arte Modernoaren Museoan (1956ko abenduaren 4tik 18ra) eta Rio de Janeiroko Hezkuntza- eta Kultura-Ministerioan (1957ko otsailaren 4tik 24ra) egindakoa, non Clarken sei lan agertu ziren. Horrela definitu zuen Brasilgo prentsak: “Arte konkretuak gure herrialdean duen bizitasunaren lekukotasunik adierazgarriena”¹². Ondoren, Clarkek Planoak gainazal modulatuan (Planos em superfície modulada) izenekoetako hiru erakutsi zituen, 2., 3. eta 4. zenbakiak, São Pauloko 4. Bienalean (1957ko irailaren 22tik abenduaren 30era), eta Diário de Noticias Saria jaso zuen.

1958
“Espazio modulatua” esploratzen zuten obrak sortzen jarraitu zuen Clarkek. Hogeita bost pieza egin berri erakutsi zituen São Pauloko Arte das Folhas Galerian (iraila), Franz Weissmannen eskulturekin eta Lothar Charoux-en marrazkiekin batera. Erakusketak “frisson berri bat […] zirkulu konkretistetan” piztu zuen, eta Arte Garaikideko Leirner Saria lortu zuen partaideentzat¹³.

Planoak gainazal modulatuan, B saila, 1. zk. (Planos em superfície modulada, série B, no. 1) obra Guggenheim International Award sarira aurkeztu zen.

1959
Clarken hogeita sei Planoak gainazal modulatuan, Espazio modulatuak (Espaços modulados) eta Unitateak (Unidades) jarri ziren erakusgai Rio de Janeiroko Arte Modernoko Museoko 1. Erakusketa Neokonkretuan (martxoa), zeina gero Belvedère da Sé galeriara (Salvador, Bahia, azaroaren 15etik 30era) eta Belo Horizonteko Arte Modernoko Museora (urtarrila) mugitu zen. Clarkek Manifesto Neoconcreto (Manifestu Neokonkretua) delakoa sinatu zuen, Amilcar de Castro-rekin, Franz Weissmannekin, Lygia Paperekin, Reynaldo Jardim-ekin eta Theon Spanudis-ekin batera. Era honetan egituratu zen Talde Neokonkretuaren oinarrizko printzipioa: “Ez dugu uste artelana ‘makina’ denik, ezta ‘objektua’ denik ere, baizik eta, areago, ia-gorputz bat dela uste dugu; hau da, bere elementuen arteko kanpo-harremanetan agortzen ez den errealitatea duen izaki bat; izaki hori, analisiaren bidez zatietan deskonposatu ezin bada ere, ikuspegi fenomenologiko zuzen baten bidez bakarrik ematen da guztiz”¹⁴. Ferreira Gullarrek, manifestuaren egileak, Clarken obran aurkitu zituela mugimendu horren printzipioak adieraziko zuen geroago.

Gero, Gainazal modulatua 5. zk. eta Gainazal modulatua, B saila (Superfície modulada, série B) obretako lau pieza erakutsi zituen Clarkek, 1., 2., 3., eta 4. zenbakiak, São Pauloko Bosgarren Bienalean (irailaren 21etik abenduaren 31ra).

1960–62
1960an, irakasle gisa hasi zen Clark lanean, haur gorrei arte bisualak irakasten Gorren Hezkuntza-Institutu Nazionalean. Urte horretan bertan hasi zen bere Zomorroak (Bichos) sortzen, bisagren bidez mihiztatutako metalezko xaflekin egindako eskulturak, ikusten dituzten pertsonek konfigurazio ezberdinetan manipulatu ahal izan ditzaten. Honela definitu zuen Clarkek “zomorro” bakoitza: “organismo bizi bat, obra funtsean aktibo bat”, zeinaren bidez “haren eta [begira dagokion pertsonaren] arteko integrazio existentzial osoa ezartzen baita”¹⁵. Sorkari horietako hogeita bederatzi Rio de Janeiroko Bonino galerian egindako bakarkako erakusketa batean jarri zituen erakusgai (1960ko urriaren 12tik 29ra), eta oso kritika positiboak jaso zituen. Ferreira Gullarrentzat, hauxe izan zen “inolako zalantzarik gabe, urte osoko bakarkako erakusketarik garrantzitsuena”¹⁶.

Clarkek bere Zomorroak eta Kuskuak (Casulos) batzuk eta Zerorrek eraiki zure bizitzeko espazioa (Construa você mesmo o seu espaço de viver) izeneko arkitektura-maketa bat jarri zituen erakusgai Rio de Janeiroko Kultura-Jauregian (1960ko azaroa) eta São Pauloko Arte Modernoaren Museoan (1961eko apirila) egindako 2. Erakusketa Neokonkretuan. Manifestu jakinik ez zuten arren, erakusketa horretan bildutako obra guztiek agertzen zuten “eskultura-, koadro- eta olerki-kategoria konbentzionalen abolizioa”¹⁷.

1960an Ez-objektua 7. zk. (Não-Objeto no. 7) aurkeztu zuen Guggenheim International Award-era. São Pauloko 6. Bienalean (1961eko urriaren 1etik abenduaren 31ra) bere bost Zomorro erakutsi zituen, eta Eskultore Nazional Onenaren Saria eman zioten. Hurrengo urtean, Buenos Airesko Torcuato Di Tella Institutuko Nazioarteko Eskultura Sarira aurkeztu zen Clark, eta Brasil ordezkatu zuten hamaika artisten artean aukeratu zuten Veneziako 31. Bienalean (1962ko ekainaren 16tik urriaren 7ra).

1963
Bakarkako erakusketa batean jarri ziren ikusgai Clarken hogei Zomorro New Yorkeko Louise Alexander Galleryn (otsailaren 19tik martxoaren 16ra). Clarkek AEBetan egindako lehen bakarkako erakusketa zen. Ekitaldiari buruzko aipamenak argitaratu zituzten kritikarien artean zeuden Dore Ashton (lanak “burutsuak”¹⁸ direla dio) eta Donald Judd (“ideia buruduna da”¹⁹ dio, besterik gabe). Bere koadroen eta eskulturen sorta hautatu bat aurkeztu zuen Clarkek berriro Rio de Janeiroko Arte Modernoko Museoan antolatutako bakarkako erakusketa batean (maiatzaren 30etik uztailaren 7ra), eta goraipamenak jaso zituen Brasilgo prentsan. São Pauloko 7. Bienalak (irailaren 28tik abenduaren 22ra) espazio berezi bat eskaini zien Clarken lanei; hogeita hamar margolan, eskultura eta maketa arkitektoniko inguru ziren guztira. Katalogoan jasotako obra horri buruzko saiakera batean, honako hau komentatu zuen Mário Pedrosak: “Inolako zalantzarik gabe, esperientzia artistiko iraultzaile baten aurrean gaude hemen”²⁰.

Ibilian (Caminhando) egin zuen Clarkek, Moebiusen zinta bat luzetara moztuz, harik eta jarraitu ahal izateko finegia zen arte. Obra horren bidez, aurkikuntza bat egin zuen artistak: “Iraupen mota bakarra dago: ekintza. Ekintzak sortzen du Ibilian. Ez dago ezer aurretik, ez dago ezer ondoren”²¹. Jornal do Brasil aldizkarian, Beatriz Bomfim kazetariak esango zuen geroago obra horrek, Clarkentzat, “objektuaren amaiera, artelanaren eta egiletzaren amaiera eta bide berri baten hasiera” irudikatu zituela²².

Urriaren 28an, krisian zegoela idatzi zuen Clarkek bere egunkarian.

1964–65
1964ko urtarrilean, Clark Europara joan zen. Gutun-truke bat hasi zuen Hélio Oiticicarekin, gutxi gorabehera hamarkada batez luzatuko zena. Urte horietan, Clark sortzen hasi zen bere Igokariak (Trepantes), aluminioz eta gomaz egindako Moebiusen zinten bariazioak, tamaina handikoak, eta Pospolo-kaxen egiturak (Estruturas de caixas de fósforos), pospolo-kaxez egindako eskultura mikroarkitektonikoak.

Hainbat erakusketatan parte hartu zuen atzerrian, horien artean Max Bense komisario zuen Stuttgarteko Studium Generale Technische Hochschule-n bakarkako erakusketa batean. Lygia Clark. Variable Objekte zuen izena, eta egilearen Europako bakarkako lehen erakusketa izan zen (1964ko otsailaren 4tik 18ra). Urte horietako gertaerarik esanguratsuena Londresko Signals Galleryn egindako bakarkako erakusketa izan zen (1965eko maiatzaren 27tik uztailaren 3ra), Paul Keeler bertako zuzendariak antolatua. Hirurogei bat lan bildu zituen, haien artean Ibilian eta Zomorroak, Kuskuak, Igokariak eta Gainazal modulatuak lanen ale batzuk. The Timeseko (Londres) Guy Brett eta Studio Internationaleko G. S. Whittet arte-kritikariek erakusketaren erreseina bikainak idatzi zituzten; Brasilgo prentsaren arabera, “garaipen bat” zen²³.

1966
Auto-istripu baten ondoren, Clark ospitaleratu egin zuten, eskumuturra hautsita. Bertan, Harria eta airea (Pedra e ar) egin zuen, plastikozko poltsa bat partzialki puztua, non harri bat mugitzen baita, zabaldu eta uzkurtu egiten dena, nolako presioa eragiten dioten ikusle/parte-hartzaileen eskuek, zeinek horrela harria mugiarazten baitute. Clarkentzat, krisialdi baten amaiera eta sorkuntza-fase baten hasiera izan zen, eta “harreman-objektu” bezala bataiatu zituen lanak egin zituen. Horien artean, Esku-elkarrizketa (Diálogo de mãos) zegoen, Hélio Oiticicarekin garatua; Moebiusen banda elastiko bat da, bi pertsonak eskumuturrean aldi berean eraman dezaten diseinatua.

Clarken lana Stanton L. Catlinek Yaleko Unibertsitateko Arte-Galeriarako (urtarrilaren 27tik martxoaren 13ra) eta Texasko Unibertsitateko Blantom Arte-Museorako (apirilaren 17tik maiatzaren 15era) antolatutako Art of Latin America since Independence erreferentziazko erakusketan sartu zen. Horrez gainera, erakusketa erradikalago batean parte hartu zuen Clarkek, Opinião 66, Rio de Janeiroko Arte Modernoko Museoan (abuztuan), nazioarteko abangoardiako artistekin batera. Katalogoan, Clarkek esplizituki proposatu zuen “egonkortasunik eza kontzeptu existentzial berri bat gisa”, eta era horretan ekintzari eta haren iraupen iragankorrari buruzko ikerketak jarraitu zituen²⁴. Ondoren, bere lanen sorta hautatu handi bat aurkeztu zuen berari eskainitako galeria batean Arte Plastikoen 1. Bienal Nazionalean, Salvadorreko (Bahia) Carmo Komentuan (1966ko abenduaren 28tik 1967ko otsailaren 28ra), eta Sari Nagusia eman zioten. Oiticicak, hari ere galeria bat ere eman baitzioten, beste sari bat jaso zuen.

Guy Brettek Clarken zortzi Zomorro bildu zituen In Motionen, Arts Council England-entzat antolatutako arte zinetikoari buruzko erakusketan (1966ko urriaren 3tik 1967ko otsailaren 18ra). Artistarekin zuen korrespondentzia pertsonalean, bere azken obren argazkiak bidaltzeko eskatu zion, eta, aurrerago, hau komentatu zion: “Bidali zenizkidan argazkiek liluratu egin naute. Izugarri gustatzen zaizkit, ohiz kanpoko gauza egiten ari zarela uste dut”²⁵.

1967
Clarkek bere obra berrienetako zortzi erakutsi zituen —haien artean, Zentzumen-liburua (Livro sensorial), Arropa-gorputza-arropa (Roupa-corpo-roupa) eta Nia eta zua (O eu e o tu)— Nova objetividade brasileira (Brasilgo objektibotasun berria) erakusketa erreferentzialean, Rioko Arte Modernoko Museoan (apirilaren 6tik 30era). Parte hartu zuten artistek —Lygia Papek eta Hélio Oiticicak, besteak beste— manifestu bat sinatu zuten, sorkuntza-askatasuna, une hartako mugimenduekiko eta erakundeekiko oposizioa defendatuz eta artearen merkatuaren eskakizunei uko eginez. Ondoren, Clarkek bere bost “erlazio-objektu” erakutsi zituen São Pauloko 9. Bienalean (irailaren 22tik abenduaren 8ra). Bienalari buruzko erreseinan, Mário Schenberg kritikari brasildarrak Clark eta Oiticica nabarmendu zituen “Brasilgo Objektibotasun Berriaren mugimenduko bi figura gidari” gisa²⁶.

1968
Clarkek Etxea da gorputza (A casa é o corpo) aurkeztu zuen Rioko Arte Modernoko Museoan (apirila), bakarkako erakusketa batean. Lau gelak osatzen duten multzo bat da obra, pilotaz, hariz eta puxikaz beteak, zeinen bidez bertaratzen direnei gonbita egiten baitzaie “umetoki barruko bizitzaren plazer eta trauma guztiak esperimentatzeko, penetraziotik erditzeko uneraino”²⁷. Brasilgo prentsak esan zuen urteko ekitaldirik onenetako bat zela. Ondoren, Veneziako 34. Bienalean aurkeztu zuen Clarkek Etxea da gorputza (ekainaren 22tik urriaren 20ra), non erakusketa-gune propioa esleitu zitzaion; hantxe bildu ziren aurreko hamarkadako Clarken laurogei lan inguru, haien artean Zomorroak, Gainazal modulatuak, Igokariak zikloetako sorta hautatu bat, eta “erlazio-objektuak”. Vera Pedrosa kritikari brasildarrarentzat, “Bienaleko errebelazioa” zen²⁸.

Ondoren, urte horretan bertan, Parisera joan zen Clark, Givaudan Galeriarekin kontratu bat sinatu ondoren, Zomorroak eta bere “erlazio-objektuak” hurrengo urtearen hasieran erreproduzitzeko. Essen hiriko M. E. Thelen galeriak (Alemanian) artistaren bakarkako erakusketa bat antolatu zuen (1968ko abenduaren 6tik 1969ko urtarrilaren 17ra), eta arrakasta handia lortu zuen. Brasilera itzuli zenean, Rio de Janeiroko Irudiaren eta Soinuaren Museoko Golfinho sarirako hautagaien artean sartu zuten Clark, zeina urtero ematen zitzaion urteko artista plastiko onenari.

1969–71
1969ko martxoaren 17an, bere egunkarietan berriz idatzi zuen Clarkek krisian zegoela eta “bere burua berregituratzeko” premia zuela²⁹. Uda horretan, Kalifornian, State Collegen (Long Beach), Hélio Oiticicarekin batera, Ukipen Eskulturaren Nazioarteko lehen sinposioan parte hartu zuen. August F. Coppola-k antolaturiko sinposioaren helburua —“hizkuntzaren mugetan” interesatua zegoen literatura konparatuko irakasle elkartua zen Coppola— ukimenak komunikazio-metodo gisa zituen aukerak aztertzea zen³⁰. Urte haietan, ikuslearen gero eta parte-hartze aktibo handiagoa zekarten lanak ekoitzi zituen Clarkek, besteak beste, bere Arkitektura biologikoak (Arquiteturas biológicas) eta Egitura biziak (Estruturas vivas).

São Pauloko Ralph Camargo galeriak, beste lan batzuen artean, Clarken Gainazal modulatuak eta Zomorroak lanen bakarkako erakusketa bat aurkeztu zuen (1971ko azaroa). Katalogoan, Clarkek zioen bere asmoa zela, artelan fisikotik aldenduz, obrari begira zegoenaren “keinu-adierazpenak” berak behatzailearen sentsazio propioen “arkitektura bizi” bat eraikitzea ahalbidetzea³¹.

1972–75
1972an, Clark psikoanalizatzen hasi zen, Pierre Fédida psikoanalista frantsesarekin, zeinaren jardunak gorputzaren esperientziaren ukimen-nolakotasuna esploratzen zuen.

Urte horietan, Keinu-komunikazioko ikastaroak eman zituen Clarkek Sorbonan, eta hogeita hamar ikasle inguruko taldeak gidatzen zituen berak diseinatutako “mitorik gabeko errituak” egiten³². Haien artean zeuden Lerde antropofagikoa (Baba antropofágica), Kanibalismoa (Canabalismo) eta Elastiko-sarea (Rede de elásticos). Proposamen horien bidez, Clarkek “gorputzaren alderdi fantasmatiko” gisa deskribatzen zuenaren esperientzia kolektibo intersubjektibo bat partekatzen zuten ikasleek³³. Hantxe egoten zen batzuetan Jean Clay kritikari frantsesa, esperientzia nola gertatzen zen ikusteko. Azkenean esan zuen: “Bera erabat murgildua dagoen drama existentzial subjektibo baten gisa bizi du Lygia Clarkek bere obra”³⁴.

Clarkek erakusgai jarri zituen Espazio modulatua 28. zk., Espazio modulatua 2. zk., Unitatea 1. zk. eta Igokaria 2. zk. São Pauloko 12. Bienalean (1973ko urriaren 5etik abenduaren 2ra).

1974an, Fédidarekin lana egiteari utzi eta erlaxazioterapia bat egiten hasi zen Monique Karlicow-rekin. Hurrengo urtean, Nire ibai gozoa (Meu doce rio) idatzi zuen, bere praktika artistikoaren kezka asko alegorikoki irudikatzen zituen fabula erdi autobiografikoa.

1976–79
1976ko uztailean, Clark Rio de Janeirora itzuli zen. Orduan hasi zuen amaitu zuenerako Norberaren egituratzea (Estruturação do self) deituko zuen bere obraren fase bat, zeinaren bidez “erlazio-objektuetara” jotzen zuen banakako terapia-saioetan, bere Copacabanako apartamentuan hartzen zituen bezeroekin. Etapa horri buruz, hona zer esan zuen Clarkek azkenik, Guy Bretti zuzendutako gutun batean: “Inoiz ez dut pertsona psikotiko bat zoratua balego bezala tratatzen, obrarik gabeko artista bat bezala baizik”³⁵.

Neurri handi batean Clark artearen mundutik aldendu bazen ere, haren aurreko hamarkadetako lanak neokonkretismoaren mugimenduan zentratutako erakusketetan aurkeztu ziren. Aipagarrienen artean daude Projeto Construtivo Brasileiro na Arte, 1950–1962, Lygia Papek São Pauloko Pinacoteca do Estado-rako antolatua (1977ko ekainaren 2tik uztailaren 3ra) eta Rio de Janeiroko Arte Modernoaren Museokoa (1977ko uztailaren 14tik abuztuaren 10era).

1980
Hélio Oiticica hil zen martxoaren 22an, Clarkentzat “kolpe latza”³⁶. Horrez gainera, minbizia diagnostikatu zioten Mário Pedrosari, eta haren omenezko erakusketa bat antolatu zen Rio de Janeiroko Jean Boghici galerian (apirilaren eta ekainaren bitartean), Clarken Zomorroetako bat eta Gainazal modulatua 3. zk. izenekoa barne hartu zituena. Pedrosa hurrengo urtean hil zen.

Gertakari horiek sortu zioten estresari aurre egiteko, “burua garbitzeko” terapia gisa deskribatu zuena hasi zuen Clarkek Inês Besouchet psikoanalistarekin³⁷.

Urte haren amaiera aldera, Rio de Janeiroko Arteen Fundazio Nazionalak Clarken obraren bakarkako erakusketa bat antolatu zuen Jurandyr Noronha galerian (1980ko abenduaren 15etik 1981eko urtarrilaren 16ra), eta Pedrosaren eta Ferreira Gullarren saiakerak biltzen zituen monografia labur bat argitaratu zuen.

1981–85
Clark murriztuz joan zen bere jarduera artistikoa eta terapeutikoa. Horren ordez, bere metodoen transmisioan zentratu zen, Gina Ferreira psikologoarekin eta Lula Wanderley artistarekin eta psikoterapeutarekin lana eginez.

Brasilgo neokonkretismoaren mugimenduan zentratutako erakusketetan aurkeztu ziren oraindik ere Clarken aurreko garaietako lanak. Esate baterako sei margolan eta bi Zomorro erakutsi ziren Neoconcretismo/1959–1961 erakusketan, eta haren barne-espazioetarako maketetako hiru Grupo Frente/1954–1961 erakusketan; bi erakusketak aldi berean egin ziren, lehenik Belo Horizonteko Arte Museoan (1985eko apirilaren 17tik maiatzaren 19ra) eta São Pauloko Unibertsitateko Arte Garaikideko Museoan gero (maiatzaren 30etik 23ra). Urte haietan, São Pauloko Raquel Babenco Arte-Kabineteak (1982ko martxoa) eta Rio de Janeiroko Paulo Klabin Galeriak (1984ko abenduaren 5etik 21era) Clarken obren banakako erakusketak antolatu zituzten, gehienbat 1950ekoak eta 1960koak ziren lanak aurkeztuz.

1986–87
Lygia Clark eta Hélio Oiticica atzerabegirako bikoitz baten protagonistak izan ziren Arte Plastikoen 9. Erakusketa Nazionalean, zeina Rio de Janeiroko Jauregi Inperialean egin baitzen, 1986ko azaroaren 13tik abenduaren 21era, eta São Pauloko Unibertsitateko Arte Garaikideko Museoan (1987ko azaroaren 19tik abenduaren 13ra). 1960ko hamarkadan bien artean izandako korrespondentzia pertsonalaren sorta hautatu bat jaso zuen katalogoak, elkarri zioten miresmena eta afektua adierazten duena, baita Guy Brett, Ferreira Gullar eta Lygia Pape bezalako figurekin Clarken eta Oiticicaren obrari eta garrantzi historiko-artistikoari buruzko elkarrizketak ere. Erakusketak beste krisi bat eragin zion Clarki.

1988
Clarkek bertan behera utzi zuen bere praktika terapeutikoa. Apirilaren 25ean, bihotzekoak jota hil zen bere Copacabanako apartamentuan, Rio de Janeiron. Yve-Alain Bois arte-historialari eskatu zioten Clarken hilberria idazteko —bi hamarkadaz oso harreman estua izan zuen harekin—, baina Bois oso jota zegoen halakorik egin ahal izateko. Azkenean, hari buruz esan zuen: “Inork ez bezala bizi izan zuen Lygiak bere artea”³⁸.

[Itzultzailea: Rosetta Testu Zerbitzuak, S.L.;
Egokitzapena: Guggenheim Bilbao Museoa]

Oharrak

N. B.: Saiakera honetan emandako informazioaren zati handi bat Brasilgo egunkari-sorta batetik dator, eta gehienak oharretan aipatzen dira. Erabilgarrienak Jornal do Brasil (Rio de Janeiro), Correio da Manhã (Rio de Janeiro), O Jornal (Rio de Janeiro), Diário de Noticias (Rio de Janeiro) eta Jornal do Comércio (Rio de Janeiro) gertatu dira.

Lehen eta bigarren mailako laguntza-iturriak ere erabili dira, hala nola erakusketen katalogoak eta liburuxkak, korrespondentzia pertsonala eta ondorengo erakunde hauetako artxibo-funtsetan kontsultatutako egunkariak, besteak beste: New Yorkeko MoMA, New Yorkeko Solomon R. Guggenheim Museum and Foundation, Los Angelesko Getty Research Institute, Houstongo Arte Ederren Museoko International Center for the Arts of the Americas eta Fundação Bienal de São Paulo. Horri gehitu behar zaizkio Rio de Janeiroko Associação Cultural “O Mundo de Lygia Clark” elkarteak eskuzabaltasunez utzitako dokumentuak.

Azkenik, erakusketa-katalogo hauetan argitaratutako kronologia eta dokumentuetan jasotako datuekin ere gurutzatu da material hau: Borja-Villel, Manuel J. Lygia Clark. Fundació Antoni Tàpies, Bartzelona, 1988; Butler, Cornelia H., Pérez-Oramas, Luis et al., Lygia Clark: The Abandonment of Art, 1948–1988. The Museum of Modern Art, New York, 2014; eta Duarte, Paulo Sérgio et al., Lygia Clark: Uma Retrospectiva. Itaú Cultural, São Paulo, 2015.

1. Duarte, Paulo Sérgio et al., Lygia Clark: Uma Retrospectiva. São Paulo: Itaú Cultural, 2015, 428. or. [itzuli]
2. R. V. Gindertael, “Clark–Ribeiro”, Art d’Aujourd’hui, 3, 6. zk., 1952, 32. or.: “[…] la matérialisation picturale d’un espace créé par l’action de lignes de force rythmiques”. [itzuli]
3. “Lygia Clark to Mário Pedrosa (1964)”, hemen: Ferreira, Glória eta Paul Herkenhoff, argit. Mário Pedrosa: Primary Documents. The Museum of Modern Art, New York, 2015, 419. or. [itzuli]
4. “Lygia Clark (pintora concretista): ‘A arte me disciplina e me educa’”, Jornal do Brasil, 2. koadernoa, abuztuak 8, 1957, 1. or.: “[…] revelação do ano”. [itzuli]
5. Gullar, Ferreira. “Figuras”, Jornal do Brasil, Suplemento Dominical, 2. koadernoa, martxoak 10, 1957, 9. or.: “a pintura nao-figurativa […] foi lançada”. [itzuli]
6. Clark, Lygia. “Discovery of the ‘Organic Line’”. Associação Cultural “O Mundo de Lygia Clark” elkartearen artxiboak, Rio de Janeiro, 1954. [itzuli]
7. Ibid. [itzuli]
8. Sarmento, Edelweiss. “Lygia Clark e o espaço concreto expressional”, Jornal do Brasil, Suplemento Dominical, uztailak 2, 1959, 2. or.: “[…] fazer o espectador participar ativamente désse espaço expresso, penetrando-o e sendo penetrado por êle”. [itzuli]
9. Barata, Fernando. “Lygia Clark”, hemen: Abstracionismo, Geométrico e Informal: A Vanguarda Brasileira nos Anos Cinqüenta. Funarte, Arte Plastikoen Institutu Nazionala, Rio de Janeiro, 1987, 147–48. or.: “[…] o artista mais importante que eu conheci na minha vida”. [itzuli]
10. “Grupo Frente (1955)”, hemen: Ferreira, Glória eta Paul Herkenhoff argit. Op. cit., 270. or. [itzuli]
11. Clark, Lygia. “Um Experiência de integração”, Brasil–Arquitetura Contemporânea 8, 1956, 45. or.: “[…] fusão entre ‘arte e vida’”. [itzuli]
12. Bastos, Oliveira eta Ferreira Gullar. “Em Fevereiro, no Rio, a Primeira Exposição Nacional de Arte Concreta”, Jornal do Brasil, Suplemento Dominical, 2. koadernoa, abenduak 30, 1956, 5. or.: “[...] o atesta[ç]ão mais eloqüente da vitalidade da arte concreta em nosso Pais”. [itzuli]
13. “Concretismo”, Jornal do Brasil, Suplemento Dominical, martxoak 8, 1959, 2. or.: “[…] um frisson novo […] pelos círculos concretistas”. [itzuli]
14. Clark, Lygia eta Yve-Alain Bois. “Nostalgia of the Body”, October 69, 1994, 93. or. Aipua zuzenean egozten zaio Lygia Clarki, hemen: “Neoconcretos abriram no MAM sua I Exposição com 7 artistas e 70 trabalhos”, Jornal do Brasil, 2. koadernoa, martxoak 20, 1959, 3. or. [itzuli]
15. Clark, Lygia eta Yve-Alain Bois. “Nostalgia of the Body”. Op. cit., 97. or. [itzuli]
16. Gullar, Ferreira. “Balanço do Fim do Ano”, Jornal do Brasil, Suplemento Dominical, abenduak 31, 1960, 3. or.: “Sem nenhuma duvida, a exposição individual de maior importância deste ano […]”. [itzuli]
17. Gullar, Ferreira. “Neoconcretos Segunda-feira”, Jornal do Brasil, Suplemento Dominical, azaroak 19, 1960, 3. or.: “[…] a abolição das categorias convencionais de escultura, quadro e poema”. [itzuli]
18. Ashton, Dore. “Art”, Arts & Architecture 80, 4. zk., 1963. 5. or. [itzuli]
19. Hemen aipatua: Asbury Brooks, Blair. “The Pen Is Mightier Than the Brush? Looking at 6 Famous Artist-Critics”, Artspace, ekainak 25, 2014, https://www.artspace.com/magazine/art_101/art_market/have-you-read-donald-judd-recently-when-artists-are-art-critics-52354. [itzuli]
20. Pedrosa, Mário. “Sala Especial. Lygia Clark e os seus ‘Bichos’”, hemen: VII Bienal de São Paulo. Catálogo. São Paulo: Fundação Bienal de S. Paulo, 1963, 123. or.: “Aqui estamos, indubitàvelmente, diante de uma experiência artística revolucionária [...]”. [itzuli]
21. Clark, Lygia eta Yve-Alain Bois. “Nostalgia of the Body”. Op. cit., 99. or. [itzuli]
22. Bomfim, Beatriz. “O Pensamento Mudo de Lígia Clark”, Jornal do Brasil, B koadernoa, ekainak 30, 1972, 4. or.: “[…] o fim do objeto, o fim da obra de arte e da autoria e o começo de um novo caminho […]”. [itzuli]
23. Emilio Carlos, Esther. “‘The Times’ e Lygia Clark”, Diário de Notícias, uztailak 27, 1965, 3. or.: “[…] vitoriosa […]”. [itzuli]
24. Clark, Lygia et al., Opiñião 66, erak. kat. Museu de Arte Moderna de Rio de Janeiro, Rio de Janeiro, 19 6, or. g.: “[…] do precário como nóvo conceita de existência […]”. [itzuli]
25. Guy Brettek Lygia Clarki bidalitako gutuna, abenduak 12, 1967, Associação Cultural “O Mundo de Lygia Clark” elkartearen artxiboak, Rio de Janeiro. [itzuli]
26. Schenberg, Mário. “A Répresentação Brasileira na IX Bienal de São Paulo”, Correio da Manhã, 4. koadernoa, irailak 17, 1967, 3. or.: “[…] duas das figuras líderes do movimento da nova objetividade brasileira”. [itzuli]
27. “The Avant-Garde: Subtle, Cerebral, Elusive”, Time 92, 21. zk., 1968, 77. or. [itzuli]
28. Pedrosa, Vera. “Movimento”, Correio da Manhã, 2. koadernoa, uztailak 21, 1968, 2. or.: “[…] a revelação da Bienal”. [itzuli]
29. Duarte, Paulo Sérgio et al. Op. cit., 455–56. or. [itzuli]
30. Emery, Elise “Tactile Arts […] Strictly Sight Unseen in Darkness of Gallery C”, Independent Press-Telegram, uztailak 6, 1969, W-1. or. [itzuli]
31. Clark, Lygia. “O homem, estrutura viva de uma arquitetura biológica e celular”, hemen: Lygia Clark: Superfícies Moduladas / Bichos / Manifestações. Galeria Ralph Camargo, São Paulo, 1971, or. g.: “expressão gestual”; “arquitetura viva”. [itzuli]
32. Clark, Lygia. “L’Art, c’est le corps”, Preuves: Cahiers Mensuels du Congrès pour la Liberté de la Culture 13, 1973, 138. or.: “[…] rite sans le mythe […]”. [itzuli]
33. Pontual, Roberto. “Lygia Clark. A Fantasmática do Corpo”, Jornal do Brasil, B koadernoa, irailak 21, 1974, 1. or.: “[…] fantasmática do corpo”. [itzuli]
34. Brett, Guy. “Lygia Clark: The Borderline between Art and Life”, Third Text: Third World Perspectives on Contemporary Art & Culture 1, 1987, 67. or. [itzuli]
35. Lygia Clarkek Guy Bretti bidalitako gutuna, urriak 14, 1983. Hemen aipatua: Brett, Guy. “Lygia Clark: The Borderline between Art and Life”, Third Text: Third World Perspectives on Contemporary Art & Culture 1, 1987, 94. or. [itzuli]
36. Lygia Clarkek Guy Bretti bidalitako gutuna, urtarrilak 11, 1981, Associação Cultural “O Mundo de Lygia Clark” elkartearen artxiboak, Rio de Janeiro. [itzuli]
37. Ibid. [itzuli]
38. Clark, Lygia eta Yve-Alain Bois. “Nostalgia of the Body”, Op. cit., 85. or. [itzuli]

PDF-a JAITSI