Urrezko Aroa: Städel Museum-en Holandako eta Flandeseko pintura

katalogoa

Natura hila

Jochen Sander

Natura hila, bere aldaera guztietan hain ezaguna eta erabilia dena baita gaur egun ere, 1600 inguruan sortu zen Europako pinturaren genero-aniztasunaren baitan, genero-pintura eta paisaia-pintura sortu ziren bezalaxe. Izan ere, natura hilari dagozkion elementuen presentzia gero eta sarriagoa zen neerlandar pinturan XV. mendearen hasieran, olio-teknikaren berrikuntza iraultzaileei esker, ageriko munduaren irudikatze errealista, zehaztua eta naturalista irudikatzeko gaitasun ordu arte ezezaguna sortu zenetik. Hala ere, natura hilak denbora beharko zuen gai piktoriko independente bihurtzeko.

Erdi Aroko europar pinturan jadanik, Ama Birjinaren Deikundearen irudikapenetan noizbehinka aurki zitekeen, adibidez, Gabriel goiangerua lili zuri sorta bat eramaten zetro tradizionalaren ordez. Horrela Sortzez Garbiaren ideia modu sinbolikoan sartzen zen koadroan. Jan van Eyck-ek (ca. 1390–1441), neerlandar pinturaren sortzaileetako batek, irtenbide piktoriko hori aukeratu zuen Ganteko aldarerako egin zuen Deikundearen irudikapenerako. Jan van Eyckek berak lili zurien sorta bat loreontzi gisako ontzi batean ipini zuen bere Ama Birjinaren Deikundearen ertzean —eta, beraz, itxuraz garrantzirik gabe–, gaur egun Washingtongo National Gallery of Arten dagoen koadroan, alegia. Rogier van der Weyden-en (1399/1400–1464), Hugo van der Goes-en (ca. 1440–1482) edo Hans Memling-en kasuan (ca. 1430/40–1494), lili zuriak, aurrerago ugaritu egingo zirenak, adibidez, Kristoren Pasioaren aipua dakarten lili edo kuku-belar urdinekin, lore-sorta sinboliko bihurtzen dira. Avant la lettreko natura hil horiek, Historia Sakratuko pintura narratiboak aberasteaz gainera, Jainkoaren Amaren eta Jesus haurraren figura erdiaren irudikapenari ere laguntzen zioten. Hala eta guztiz ere, XVI. mendea oso aurreratua egon arte lore apaingarri horiek ez zuten beren solemnitate piktorikoa iristen eta gordetzen harik eta gai erlijioso agurgarriaren barruan ageri ez ziren arte, loreek gertaera sakratuez egiten duten erreferentzia sinbolikoak bakarrik justifikatzen baitzuen haien irudikapena.

Natura hila XVI. mendearen amaieran finkatu zen lehen aldiz genero piktoriko independente gisa, ia aldi berean Herbeheretan eta Italian. Hegoaldean, Caravaggio-k (1571–1610), historiako pintura iraultzeaz gainera Saskia frutekin bezalako koadroekin —gaur egun Milango Pinacoteca d’Arte Ambrosianan dagoena—, natura hilen pinturaren zimenduak astindu zituen. Herbeheretan Jan Brueghel Zaharra (1568–1625) nabarmentzen zen batez ere genero berriaren sortzailekide gisa, loreen natura hil itzelekin. XVII. mendean ezarritako generoen hierarkia akademikoen barruan natura hilak —stilleven, nature morte edo natura morta— bigarren mailako lekua zuen. Ikuslearen eguneroko bizitzako “gauza geldien” irudikapena besterik ez zuen lantzen, eta “bizitzari leial” kopiatzen zituen, besterik gabe, Johann Heinrich Zedler-ek 1744an argitaratutako Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschafften und Künste (Zedler, 1744, col. 96) bezala ezaguna den bere zientzien eta arteen hiztegi unibertsaleko 40. liburukian definitu zuen bezala.

Brueghelen lore-sortak beren aniztasun botanikoagatik eta zehaztasunagatik ikaragarriak ziren, eta, aldi berean, garaiko pinturaren eta natur zientzien arteko lotura estuaren lekukotasuna ematen zuten, baina mundu hautemangarriaren irudikapen hutsak baino askoz ere gehiago ziren. Hala frogatzen dute bai koadro horien konfigurazio artistikoak (pintura barruko lore zoragarriak ez dira maiz fisikoki kabitzen irudikatutako loreontzi edo pitxer txikietan) eta, baita ere, erretratatutako landareen hautaketa zainduak; kontuan hartu behar da, gainera, margolanetako loreok pintatzeak duen zailtasun erantsi bat, are gehiago berotegiek eta hegazkin bidezko garraioak gaur egun ematen duten aukera gabe, loratze-une oso desberdinekoak direnez ez baitira urtaro berekoak. Hala, Brueghelen konposizioak areago interpretatu behar dira Barroko goiztiarrak munduaz zuen ikuspegiaren iruzkin grafiko kodetu —sinboliko edo alegoriko— gisa, zeinaren arabera artistikoki sortutako lore sorten bikaintasunak erakusten baitzuen hala Jainkoaren sorkuntzaren edertasuna nola haren izate iragankorra, eta, beraz, salbamenaren premia.

Interpretazio-oinarri erlijiosoa edo morala ez zen XVI. mendea ondo sartuta zegoen arte loreen natura hiletarako bakarrik gorde; halabeharrezkoa zen, gainera, natura hilen pinturako gainerako azpigeneroetan. Gaur egungo ikuslearentzat argi eta garbi geratzen da vanitas ikustean, margolan horietan leku nabarmena okupatzen zuten burezurrek iragankortasuneko motibo-errepertorio zabal batekin batera egon baitzitezkeen: harea-erloju ahitua, kandela itzali berria baina oraindik ketan, lore zimelduak, kristal hautsia. Memento mori gisa, giza izatearen iragankortasunaren eta Kristoren bitarteko haren erredentzio beharrezkoaren oroigarri gisa, barrokoak duen bizitzaren sentimenduaren funtsa eta mamia dira vanitas.

Hala ere, lehenengo natura hil independenteak haien egile zen artistaren gaitasun teknikoaren adierazpen berariazkoa ere baziren. Hala frogatzen du Jan Brueghel Zaharrak bere mezenasi, Federigo Borromeo Milango artzapezpikuari, egin zion gogoetak, ohartarazi baitzion berak margotutako loreek urrea eta harribitxiak baino gehiago balio zutela. Izan ere, natura hilak objektu oso preziatuak ziren nazioarteko merkatuan, eta automatikoki beren jabearen mailaren sinbolo bihurtzen ziren.

Nolanahi ere, natura hilek gizarte mailaren eskakizun zehatz batzuk adieraz zitzaketen, objektuen eta motiboen hautaketaren bitartez. XVII. mendean zehar holandar merkatariak beren enpresekin munduko merkataritzan nagusitu zirenean eta dirutza izugarriak bildu zituztenean, ordu arteko bizimodu urbano xume samarretik urruntzen hasi ziren pixkanaka-pixkanaka, eta gortesauen eta aristokraten irudikapen-ereduei jarraitzen hasi ziren. Natura hiletan irudikatutako objektuak gero eta luxuzkoagoak, exotikoagoak eta baliotsuagoak ziren, eta antolamendu luxuzkoago bat zuten: azken batean, natura hila arranditsuek jakiak irudikatzen zituzten natura hila xumeak ordezkatu zituzten [Natura hila fruituekin, pastelarekin eta kopekin, Natura hil santutegia txolarreak kopulatzen ari direla eta Natura hila fruituekin]. Proiekzio aristokratikoaren nahien eraginez, mendearen lehenengo erditik aurrera holandar merkatarien eliteak jauregiak erosi zituen hirien ateen aurrean, hiriko beren etxebizitza eta saltoki xumeei eransteko. Natura hilen holandar pintoreek sotto bosco ekoitziz erantzun zioten eboluzio horri, non luxuzko aberastasuna nabarmen erakusten baitzuten. Lorategietako terrazen ertzeetan, parkeetan edo basoetan objektu baliotsuak —txinatar portzelanako ontziak, adibidez— garrantzirik eman gabe, eta baita erdeinuz ere, kokatzea ez zegokion merkatari aurreztaileek beren buruez zuten irudiari, beren aukera ekonomikoak hoztasunez kalkulatzen ohituta baitzeuden, aitzitik, areago zegokion aristokratei, beren maila soziala diruarenganako erdeinuzko jarrera batekin frogatzen baitzuten sarritan. Ehiza zen orobat nobleziak antzinatik zuen pribilegioetako bat. Ez da harritzekoa ezen, holandar erdiko klase aberatsak bizimodu aristokratikorantz pixkanaka egin zuen biraketa horretan, mendearen bigarren erdian pinturak natura hilen motibo zinegetikoak bereganatu izana, ordu arte Flandrian bakarrik landu baitziren, baina oso denbora gutxian ospe handia izango zuten. Ehiza larriko obrak parke edo baso batean aurkezteak, natura hil horiek ohi zutenez, koadroaren jabeak ehizarako eskubidea edukitzeko pretentsioa gauzatzen zuen, bera nobleziaren mailan kokatuko baitzuen horrela.

Era horretara, holandar natura hilak garaiko elitearen irudikapen-eskakizun aldakorren barometrotzat har zitezkeen, eta, gainera, Probintzia Elkartuen rola ere agerian uzten zuten, XVII. mendean zehar aldaketa erradikala izan baitzuten: Habsburgotarrek beren inperioaren barruan zituzten aginpide-eskariengatik bere izatea bera mehatxatua zuen eskualde errebelde bat izatetik merkataritzaren alorrean munduko potentzia bat izatera igaro baitziren. Julie Berger Hochstrasser-ek oraintsu frogatu ahal izan duen bezala, aldaketa erradikal hori adierazi zen ez bakarrik natura hilen irudikapenek hartu zuten forman, baita, harrigarria bada ere, haien edukian ere. Eskualdeko salgai tradizionalak ziren nagusi XVII. mendearen hasierako holandar natura hiletarako objektuen hautaketan: gazta, garagardoa eta arraina. Joseph de Bray-k (1628/34–1664) 1656an sortutako Sardinzar gazituaren goraipemenez koadroa, gaur egun Dresdeko Staatliche Kunstsammlungenen dagoena, natura hiletan arrainari produktu komertzial gisa adierazten zitzaion gorespenaren adibide berankor bat da —eta horrexegatik zirragarriagoa—, eskabetxean ondutako sardinzar gustagarri bat harrian zizelkatutako gorespen batekin uztartzen duena. Jacob van Es-ek hogei urte lehenago sortu zituen bere arrain natura hil ikaragarriak, non arrantza ugari baten oparotasuna salmentako edo sukaldeko erakustoki gisako bat bilakatzen baitzen, irudikatutako arrainak gehiegi goratu gabe, zentzu humanistikoan edo literarioan. Erabilera prosaikoago batez, haren koadroa, ustez, arrantzaleen gremioaren publizitate-iragarkitzat baliatu zen.

XV. eta XVI. mendean jadanik arrain marinatuak eta ketuak, gaztak eta garagardoa esportatzen zen —Rhin, Maas eta Escalda ibaibideetan zehar— Holandatik eskualde eta herrialde mugakideetara. Probintzia Elkartuek XVI. mendearen amaieran hegoaldeko Herbereei eta Espainiari itsas-burujabetza kendu zieten ondoren, holandarren itsas-merkataritzak bat-bateko hedapena izan zuen. 1602. urtean jadanik neerlandar merkataritza-enpresa txiki batzuek bat egin zuten beren arteko konkurrentzia ezabatzeko. Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) izenarekin, Ekialdeko Indietako Holandar Konpainia garai hartako erakunde komertzialik handiena eta oparoena bihurtu zen, eta, Erdialdeko Ekialdearekiko eta Ekialde Urrunarekiko negozio irabazi handi-handikoari eusteaz gainera, ahalmen burujabez hornitua izan zen, hala nola gerrarako eskubidea, lurrak erostekoa eta gotorlekuak eraikitzekoa mundu osoan zituen kolonietan. 1621ean Mendebaldeko Indietako Holandar Konpainia sortu zen (Geoctroyeerde West-Indische Compagnie), Afrikako mendebaldearekiko eta Ameriketarekiko merkataritza errentagarriaren monopolioa neerlandar gobernuari erraztu ziona.

XVII. mendean zehar munduko merkataritzan ezarian-ezarian lortutako nagusitasuna zuzenean islatzen da neerlandar natura hiletan irudikatutako objektuetan: hasieran gehien saltzen ziren bertako produktuen ordez —arraina, gazta eta garagardoa—, laster etorri ziren luxuzko produktuak, nola diren Veneziako beira edo Kaukasoko tapizak, Mediterraneo aldetik iparraldera ekarriak [Vanitas eta Natura hila fruituekin]. Indiarantz eta Indonesiarantz bide komertzialak ireki ondoren, espezia anitzek edo itsas animalien oskol exotikoek, nautilusena bezalakoek, natura hilen errepertorioa aberastu zuten. Ekialdeko Indietako Holandar Konpainiaren harreman komertzialak azkenean Ekialde Urrunera ere hedatu zirenean, holandar portuetatik Europara esportazioko txinatar portzelana kopuru ikaragarritan garraiatu zuten, eta, gainera, luxuzko objektu horiek natura hilen margolarien ohiko motibo bihurtu ziren [Natura hila fruituekin eta berdurekin lorategi bateko balaustradaren aurrean, Natura hila fruituekin eta marrubidun portzelana-goporrarekin eta Natura hil santutegia portzelana txinatarreko platerarekin, laranjekin eta kopekin]. Natura hilaren genero piktorikoak Urrezko Aroan izan zuen arrakasta handiak eragina izan zuen orobat merkatarien eta salerosleen eliteen interesetan, ongizate-maila handia iritsi zutenez beren dirutza biltzeko baliatu zituzten produktuak erakusten zituzten koadroekin apaintzen baitzituzten beren gelak eta aretoak. Garai hartako ikuslearentzat koadro horiek sarritan mezu moral argi bat ere transmititzeak gehitu baizik ez zezakeen egin pinturaren balioa.

[Itzultzailea: Jon Muñoz]

PDF-a JAITSI