Urrezko Aroa: Städel Museum-en Holandako eta Flandeseko pintura

katalogoa

Paisaia eta topografia

Almut Pollmer-Schmidt

“Txit gauza erabilia da garai honetan, zeinaren parte batekin asko jende gogoberotu baita, herrialdeak pintatzeko ariketa, zeinetara flandiarrak, bereziki, oso emanak izan baitira, tenperaz eta olioz erabili dituztelarik haien probintzietako zeruaren, zelaien, lorategien eta ibaien antolamenduagatik”.

Francisco Pacheco (1549–1644) sevillar pintoreak esan ere zuen neerlandarrak paisaiaren maisuak zirela. 1638ko Pinturaren artea haren tratatu konplexuan generoaren balorazioa denbora askoan baldintzatu zuten bi topiko aipatzen zituen. Alde batetik, pinturaren mailarik baxuenetako batean kokatzen zuen berak paisaia, “zeinaren parte batekin asko jende gogoberotu baita” (Pacheco 2001, 512. or.). Izan konposizio bikainagoak aberasteko, beharbada historikoak edo mitologikoak, edo genero piktoriko independente gisa, paisaia lehen planoko figuren bere eszenatoki funtzioaren mende zegoen, edo, irizpide akademizistaren arabera, pixkanaka-pixkanaka urte haietan eratuz joan zena, irudikapen erronkari gutxi batzuk hartzen ziren artistaren jenioaren adierazpentzat. Bestalde, Pacheco espainiar pintoreak argudiatzen zuen ezen neerlandarrek erabilitako motiboek beren bizi-espazioarekin zuzeneko lotura zutela: haien probintzietako zerua, zelaiak, lorategiak eta ibaiak irudikatzeko” pintatzen zuten. Baieztapen horrek bere baitan zekarren neerlandarrek beren ingurua sumatzen eta bereziki irudikatzen zutelako sinestea, baina baita ere pintatutakoak objektiboki errealitatearekin bat egingo zuelako itxaropena.

Oso litekeena da Pachecok hegoaldeko Herberehetako pinturak ezagutzea gehienbat. XVI. mendearen hasieratik pintoreek, Anberesko metropoli artistiko eta komertzialekoek, batik bat, milaka taula esportatu zituzten, Iberiar Penintsulara iritsi zirenak, eta handik zati bat baita Mundu Berrira ere. Halakoetan, aldareak edo gurtza pribaturako irudiak izaten ziren gehienbat, non Historia Sakratua edo santuen irudiak paisaietan kokatzen baitziren, flandriar tradizio piktorikoaren arabera. Figurak, animaliak, ehunak eta baita paisaiak ere egiten adituak ziren pintoreek parte hartzen zuten taula horiek ekoizten. Joachim Patini-ren (ca. 1475/80–1524) obrarekin, zeina baitzen 1515eko Anberesko San Lukas pintore gremioko kidea, erlazio tradizionala aldatu egin zen: paisaiak figurari atxikia eta haren mendekoa izateari utzi zion, eta gertaeretatik independente zen leku batean kokatu zen harrezkero; hala, paisaia bera irudikapenaren motibo nagusia bihurtzen da. Bere margolanen atzealdeetan haitzak eta lautada zabalak, baso sarriak, herriak eta hiriak, portuak, badiak eta ibai sigi-sagatsuak ipiniz, Patinirek dimentsio unibertsal bat ematen die bere paisaiei, eta argitu egiten du kontatutako gertaeren ­—biblikoak, gehienbat— esanahia. Zerbaitegatik deskribatzen da gaur Patinirek eta haren jarraitzaileek ezarritako paisaiaren forma Weltlandschaft gisa (“munduaren paisaia”). Haiei esker hasi zen naturako fenomeno desberdinen irudikapena, eta horrek ezaugarritzen ditu XVI. mendearen bigarren erdialdeaz geroztikako neerlandar paisaia-pintoreak. Agerbide horren sorreraren atzean merkatu artistiko dinamiko eta libre bat dago, non artistak erosleak lortzeko lehiatzen baitziren eta, beraz, besteengandik bereizi beharra zeukaten, eta, hala, gero eta gehiago espezializatzen ziren.

Alberto Durero-k (1471–1528) definitu zuen Patinir, 1521ean Herberehetan zehar eginiko bidaiako egunkarian, “paisaien pintore on” baten gisara, eta bera izan zen, hain zuzen ere, genero artistiko bat izendatzeko paisaiaren kontzeptua lehen erabili zuena. Ordu arte, bai alemanez eta bai holanderaz, landschap hitza zentzu politikoan bakarrik erabiltzen zen, lurralde bat edo agindupeko lur bat izendatzeko, baina paisaia-pinturaren goraldi betean berehala nagusitu zen hitzaren esanahia ikusmenak bere baitan hartzen duen eta haren ezaugarriak perspektiba batetik ikusita antzematen diren eremua aipatzeko. Neerlandar pinturan ere erabilera hori bera eman zitzaion, eta ingelesez ere landscape hitza aintzat hartu zuten, Henry Peacham-ek (ca. 1576–ca. 1643) The Art of Drawing with the Pen bere eskuliburuan dioen bezala: “Landtskip holanderazko hitz bat da, ingelesez paisajismoa esango geniokeenaren baliokidea dena, hau da, lurraren adierazpena muinotan, basotan, gaztelutan, itsasotan, haranetan, hondakinetan, haitz eskegitan, hiritan, herritan, etab.etan, ikusmenak gure zerumugaren barruan iristen duena”.

Erdi Aro amaierako holanderaz, lantscapek hirugarren esanahi bat zuen, aberriarena (zerukoa). Patinirena bezalako paisaia-koadroak ikustean, haren garaikideek erromesaldiaz gogoeta egin zezaketen, halakotzat hartzen baitzuten garai hartan gizakiaren bizitza: lurrean zeharreko bidaia bat, arriskuz josia, jainkozko salbamenerantz. Bestalde, metafora bera aplika dakioke itsas-paisaiei eta itsasoa gaitzat zeukaten koadroei, non itsas zakarrean dabilen ontzia bizitzaren astinduaren eta hondoratzeko mehatxu etengabearen sinboloa izan baitaiteke. Geroago, espainiarren nagusitasunaren aurkako altxamendua bitartean eta hegoaldea birkonkistatzeko gerren garaian arrazoi erlijioso edo ekonomikoengatik biztanle askok flandiar hiriak abandonatu ondoren, paisaien oihalek bereziki gogorarazten zuten aberria. Lucas van Valckenborch-en Anberesen ikuspegia Escalda ibaia izoztua dagoela koadroa horren adibide ona da. 1593an sortu zuen Valckenborchek koadroa, Frankfurten bizilekua hartu zuen urtean, eta egileak erosle bila ibili behar izan zuen Frankfurteko edo ondoko Hanauko neerlandar etorkinen komunitateetan. Ibaiaren paisaia ikuspegi goratu batetik hartuak neguko jarduera lasaiak erakusten ditu. Ibaiaren meandroak Anbereseko hirira desbideratzen du arreta. Eskuinean, espainiar handitasunaren zeinu gisa (Spanjaardenkasteel), 1567ko lehenengo altxamendu boladaren ondoren eraikitako gotorlekua ageri da. Kalbinistak nagusitu osteko (1579–85) espainiarren setiatze, eroriko eta azkenean harrapakatzearekin, Anberes hiriak beste ezeinek bezala gorpuzten zuen Herbeheren historia aztoratua. Anberesek bizi zituen gertaeren eta koadroa sortu zen unearen arteko denborazko hurbiltasunagatik, Valckenborcheko paisaiak oroitzapen hala atseginak nola mingarriak eragin zitzakeen Frankfurteko erbesteratuen arteko ikusleengan.

Neerlandarrak Habsburgoko espainiar gobernadoreen aurka altxatu ziren garaiko gerrako nahasmenduak eta erlijioagatiko pertsekuzioak zirela eta, hegoaldeko erbesteratu asko iparraldeko zazpi probintzietara aldatu ziren; Espainiaren aurkako erresistentziari eutsi ahal izan zioten eta 1579z gero elkartu eta estatu independienteak sortu zituzten. Bereziki, Amsterdamgo eta Haarlemgo holandar hiriek etekin ekonomiko eta kultural izugarria atera zuten emigranteen etorrerari esker. Merkatu libre bati begira eginiko ekoizpen artistikoan zuten esperientzia izugarriagatik eta genero piktoriko berriak, paisaia-pintura bezalakoak, sakon ezagutzen zituztelako, holandar pinturaren Urrezko Aroaren hasieran flandriar asko izan ziren nagusi, haien artean zegoen Jacob Savery (ca. 1565/67–1603), 1585ean bizilekua Haarlemen hartu eta geroago Amsterdamen lan egingo zuena. Haren Pasaia elizadun herriarekin: “Udazkena” margolanak Hans Bol (1534–1593) bere maisuak erakutsitako flandriar paisaia-pinturaren tradizioari jarraitzen zion; Bolek ere Holandara emigratu zuen, eta Pieter Brueghel Zaharraren (ca. 1525–1569) eragina zuen. Animaliekin apaindutako paisaia-pintura, haren anaia Roelant Savery-k (1578–1639) ordezkatua flandriar espezialitatetzat jo zen 1600 aurreko eta geroztikako hamarkadetan, herrietako, basoetako, arroka edo mendietako paisaiak bezala. Formatu txikian ere gauzatu zitekeen monumentaltasun ikaragarriari esker, kobrezko hiru grabatuek Gillis van Coninxloo-ren (1544–1607), Jan Brueghel Zaharraren (1568–1625) eta haren seme eta ondorengo Jan Gaztearen (1601–1678) flandriar erbesteratuen zirkuluan islatua geratzen den efektua izan zuten. Lehen planoan xehetasun handiz eginiko zuhaitz handien eta bigarren eta hirugarren planoan irudikatutako motibo askoz txikiagoen arteko kontrasteak perspektiba sakonak edo panoramikoak sortzen ditu; zerua eta lurra lanbro urdin batean itxuragabetzen dira hodeiertzean. Koadro horietan oso ondo ulertzen da flandriar paisaiaren konposizioa, Patiniren garaitik hiruzpalau planotan ezarria. Karel van Mander-ek (1584–1606), etorkin flandiarra hura ere, Landtschap-gronden deitu zion, eta bere Den Grondt der Edel vry Schilderconst (1604) eskuliburu didaktikoan adierazten du flandriar paisaia-pinturaren helburu nagusia sakontasuna iradokitzea dela. Elementu handiek okupatutako lehen planoak “erabatekoa” izan behar du, “bestea desager dadila ahalbidetzeko” (van Mander 1604, fol. 35v). Hala ere, aldi berean, koadroko planoek elkarri “lotuta” egon behar dute trantsizioa errazteko, “sugeak batetik bestera indartsu lerratzen direnean” bezala (van Mander 1604, fol. 36). Printzipio horiek orobat aurkitzen dira Herman Saftleven-en (1609–1685) eta Jan Griffier-en (ca. 1645–1718) ibai-paisaietan.

Haarlemen, van Manderren adopzio-aberrian, Esaias van de Velde (1587–1630), flandriar etorkinen semea, Pieter de Molijn (1595–1661) eta Salomon van Ruysdael (ca. 1600/03–1670) bezalako pintoreek bide berriak urratu zituzten. 1609ko armistizioaren ondoren Anberestik merke eta kopuru handitan inportatzen ziren paisaiei alternatibak eskaini zizkieten bertako ikusleei. Haarlemgo biztanleei ezagunak zitzaizkien inguruneko motiboak lantzea zen haien proposamena. Zerumuga jaitsi, eta zeruarentzat gorde zuten oihalaren zati handi bat, eta horren efektua holandar paisaiako lautaden esperientzia erreala zen. Aldi berean gutxitu egin zuten xehetasun piktorikoa. Orain pinturara itzultzen zen lehen grabatuetan bakarrik —horiek ere Anbereskoak— existitzen zena: herriko bide bat, baserri bat, kale bat, ubide bat edo zuhaizti bat bezalako xehetasunak erakargune bilakatu ziren. Literatura garaikideak Haarlem inguruko edertasuna, hango dunena eta ondoko itsasoarena, goraipatzen zuen artean, pinturak ere gauza bera egiten zuen. Hala errealitatean nola koadroetan, hiriko biztanle lanpetuek han aurkitzen zuten atsedena. Hala ere, paisaia pintatuetan figurek zeregin nabarmena zuten, nahiz ez ziren jatorri biblikokoak ezta mitologikokoak ere, baserritar edo ibiltari soilak baizik.

Jan van Goyen-ek (1596–1656), Leidenen eta Hagan lan egindakoak, Esaias van de Velderekin ikasi zuen paisaia-pinturaren artea. Haren obrek beste ezeinek ez bezala islatzen zuten holandar lautadako paisaia. 1628–29 inguruan egindako bere pinturetan lortu zuen, diagonalen edo sakontasuna sortzen zuten bide makotuen bitartez, lehen, bigarren eta hirugarren planoen osotasun organiko bat, eta argi eta garbi urruntzen zen horrela flandriar konposizio-printzipioetatik [Landa-bidea zubi baten ondoan atsedena hartzen ari diren figurekin, Herri bateko kalea, Paisaia ostatuarekin bidean eta Duna arteko bidea]. Obra horietan argi agertzen hasten da koloreak tonu marroiko paleta batera murrizteko ahalegina, van Goyenek bere marka pertsonala bihurtu baitzuen. Pintura monokromoak lan azkar eta efikaz bat egiten uzten zion, eta azkenean haren jarraitzaileek ere erabili zuten. Aldez aurretik marraztutako motiboak biltzen zituen van Goyenek bere pinturetan; zirriborroen album osoak gorde dira. Landa-bidea zubi baten ondoan atsedena hartzen ari diren figurekin koadroan lehen planoan agertzen den marrazkilariak natura zuzenean behatzearen garrantzia azpimarratzen du. Horregatik gomendatzen zien Karel van Manderek pintore gazteei bere Schilder-Boeken goiz altxatzea hiriko harresitik kanpoko edertasuna sumatzeko: “Paisaiak sortzeko denok erabiltzen ditugun ikuspegi asko ikusten dira hor” (van Mander 1604, fol. 34v). Esaldiaren bigarren parteak sormen artistikoaren ekintza nabarmentzen du eta gogoratzen du ezen, errealitatea zuzenean behatzea gomendatzen zen arren, holandar paisaiak, XIX. mendeko inpresionismoa baino lehenagoko pintura guztiak bezala, estudioan ontzen direla. Ideala, van Mander ezagunak ere zioen bezala, nae t’levenen (“bizitzari leialak”) eta uyt den gheesten (“espiritutik”) arteko loturan zegoen, naturaren pertzepzioaren eta printzipio artistikoetan oinarritutako konposizio bat asmatzearen artean.

Duna aldagarriak, itsasertza eta itsasontziz zeharkatutako itsasoa [Fragata kanoi-salbak tiro eginez eta bailandra itsaso barean, Itsas handia eta Itsaso barea] ziren holandar paisaia-pintoreak beren kide flandriarrengandik bereizten zituzten motiboak. Iparraldeko Itsasoan kokatuta egoteak zeharo baldintzatzen zuen errepublika gaztea: sardinzarren arrantza zen biztanleen bizibide nagusia, itsas-merkataritza gero eta indar handiagoa hartzen ari zen ongizate gero eta handiagoaren berme gisa, eta asmamen teknikoek eta inbertsoreen ahalmen finantzario handiak lur honen historia markatu zuten, leku askotan itsasoari irabazita baitzegoen ingeniaritza hidraulikoko proiektu handiei esker. Holandako kostetako dunak lur zibilizatuaren eta itsasoaren arteko muga ziren. Itsasoko indar naturalek mehatxu handia ziren batzuetan, eta lurrak itsasoaren aurka egiten zuen defentsa existentziala etsaiaren —espainiarren— aurkako defentsarekin lotzen zen. Beraz, ez zen kasualitatea dunak maiz erabilitako gai piktorikoa izatea orduantxe, zeren eta, 1618an Espaniarekiko tregua amaitu ondoren eta gatazka berriz hasi eta errepublika garaile suertatu ondoren, iparraldearen eta hegoaldearen arteko zatiketa ezinbestekoa izan baitzen. Paisaiaren pinturak bere erara lagundu zuen errepublika gaztearen nortasuna formulatzen eta finkatzen.

Norberaren inguruneko “piktorikotasuna”ri (schilderachtige) eskainitako arretak ezaugarritu zuen XVII. mendeko holandar paisaia-pintura. Alderdi topografikoek zabaldu egin zuten motibo “propio” eta ezagut daitezkeenen eremua mendearen bigarren erdian, eta motibo horiei, inondik ere, harrotasunez begiratzen zitzaien. Egoera urbanistikoen ikuspegi panoramiko bat eskain zezaketen edo eraikin baten kanpoaldean edo barrualdean fokalizatu [Amsterdamgo burtsaren ikuspegia eta Amsterdamgo sinagogen ikuspegia] eta arreta erakarri horrela aipatzen zen hiriaren ospeaz —nazioartekoaz—.

1650 inguruan Holandan paisaiak pintura historikoa ordezkatu zuen genero kualitatiboki garrantzitsuena gisa. Motibo ezagunen eszenaratze artistikoari zor zitzaion, alde batetik, arrakasta hori; beste alde batetik, ordea, exotikoa eta ezezaguna zenarekin jokatu zuten paisaia-pintoreei zor zitzaion arrakasta. Jacob van Ruisdael (1628/29–1682) holandar pintorerik eraginkorrenak bi alderdiok menderatzen zituen. Haarlemgo tradizioan ikasia zen, haren osaba Salomon van Ruysdaelekin, besteak beste, eta holandar paisaia-pintura mota guztiak ezin hobeki menderatzen zituen: dunak, muinoak eta mendiak, neguko paisaiak, basoko eta ibaiko paisaiak [Ur-jauzidun baso-paisaia ekaitza hastear dagoela, Urmaela basoan bi beltxargarekin, Neguko paisaia Haarlemen kale-argi batekin eta Neguko paisaia elurtutako zuhaitz batzuekin], baina, baita ere, kostaldeak eta itsasontziak itsaso bareetan edo harrotuetan. Bere obretan lehen planoan irudikatzen zituen gari-sailak, ur- edo haize-errotak, esklusak, zubiak edo bideak, hondakinak, gotorlekuak edo hilerriak, bai eta hirien ikuspegiak, ezagunak zitzaizkion edo Alemaniaren mugakide zen eskualdean zehar eginiko bere bidaietan ezagututako motiboak erabiliz. Allart von Everdingen-engadik (1621–1675) ikasi zuen van Ruisdaelek ur-jauzi dramatikoekiko, koniferekiko eta zerrategiekiko paisaiak egiten, eskandinaviar iparralde urrunaren laztasuna irudikatzen zutenak.

Bestalde, italiar kutsukoen pinturak zeuden, alegia, Italian eginiko egonaldiaren eragina agerian uzten zuten edo, herrialde hartan egon gabe, hegoaldea gogora zekarten paisaiak pintatzen zituzten artistena, alegia. Antzinako hondakinekin [] eta artzainak eta azienda ugariekin apaintzen zituzten maiz beren irudikapenak, artzain eszena idiliko eta barea gogorarazten zutenak, van Goyenen baserrietatik edo van Ruisdaelen [Paisaia antzinako hondakinekin eta Italiar hilerria] basoko txaboletatik oso urrun ez zeudenak. Johannes Lingelbach-ek (1622–1674) bere garaiko Erroma erretratatu zuen, Frederick de Moucheron-ek (1633–1686), berriz, frantses gaztelu bat paisaia malenkoniatsu batean, baina biek, Jan Both-ek bezala (ca. 1615–1652), jende xumearen egun argiko bizimodua erakusten zuten. Ideal haietatik bereizteko xedez, artistek indar handiagoz nabarmendu behar izan zituzten neerlandar paisaiaren ezaugarri bereizgarriak. Aelbert Cuyp bakarrik (1620–1691), Dordrecht bere jaioterritik ia irten ez zena, bereizi zen besteengandik eta batasun bat sortu zuen italiar kutsuko mintzairaren eta bertakotzat jotzen zenaren artean: Bothen iradokizuna onartu, eta urre koloreko argi batez tindatu zituen holandar lautadetako paisaia ezagunak.

Era horretara, neerlandar pinturak zentzu espezifiko bat eman zion landschap hitzari eta paisaiara jo zuen hala nortasun propio bat erakusteko nola urruneko lur bat aipatzeko, izan lur hori, irrikatua edo besterik gabe liluragarria, baina ikustea merezi zuena.

[Itzultzailea: Jon Muñoz]

PDF-a JAITSI