Urrezko Aroa: Städel Museum-en Holandako eta Flandeseko pintura

katalogoa

Frankfurteko Städel Museumeko Urrezko Aroko holandar eta flandiar pintura

Jochen Sander

Johann Friedrich Städel, Frankfurteko merkataria eta bankaria, 1816ko abenduaren 2an bere jaioterrian adin handian hil zenean, Europako arte-museorik handienetariko bat jaio zen. Städel, zeinak izugarrizko dirutza baitzeukan, ezkongabe egon zen bizitza osoan eta ez zuen ondorengorik, horregatik adierazi zuen bere testamentuan bere herentzia osoa arte-institutu batera bidera zedila; institutu hura bera hilko zenean sortuko zen eta bere izena izango zuen, era horretara behin betiko gordetzeko: Städelsche Kunstinstitut. Arte-akademia batean bezala, institutu horretan artista gazteak prestatuko ziren, eta, beraz, arte-bilduma bat ere sortu beharra zegoen, hasieran Städelen beraren funtsetan oinarritu zitekeena. Artista hasiberrientzat ikasketa-material gisa eta herritarrentzat, berriz, heziketa estetikorako balio behar zuen museo-bilduma horrek. Städelek artistak prestatzeko imajinatutako instituzioak bizirik dirau gaur egun Städel-Schule izenaren pean eta ospe bikaina du Alemaniako arte-akademien artean. Hala ere, instituzio hezigarri horri atxikitako bildumak eboluzionatu egingo zuen Städelsche Kunstinstitut sortu eta handik urte gutxira, harik eta museo garrantzitsu eta hedadura nazional eta internazionalekoa bilakatu arte: Städel Museum.

Johann Friedrich Städel 1728an jaio zen Frankfurten, Alsaziako espezia-merkatari baten semea zen, eta zeharo bereganatuta zeuzkan Ilustrazioaren idealak. Arrazoi horregatik bere bilduma eta baita ere bere ondasun handiak “hiri honen eta hango herritarren onerako” erabili nahi izan zituen. Haren lehen testamentua, asmo hori adierazten zuena, 1793koa da, Parisen Louvre museo gisa inauguratu zen urte berekoa, alegia. Nolanahi ere, Städelek bi aldiz aldatu behar izan zuen bere testamentua bere garaiko egoera politiko aldakorretara moldatzeko. Bere lehen testamentua Erromatar eta Germaniar Inperio Sakratuaren garaietan idatzi bazuen ere, 1811n, berriz, Alemania modu napoleonikoan berrantolatu zenean, Städelek egoera juridiko berrietara egokitu behar izan zituen bere erabakiak. Napoleonek Europan zuen nagusitasuna amaitu zenean, juridikoki eguneratu behar izan zen berriz ere testamentua, 1815ean.

XVIII. mendeko Frankfurteko goi mailako gizarteko beste kide askok bezala, Städel ere pinturak eta marrazkiak bilduz joan zen 1770. urteaz geroztik gutxi gorabehera; hasiera batean bere gurasoen egoitzako —Kornmarkten ondoan— gelak eta areto garrantzitsuak dekoratzeko erabili ziren, eta, 1777. urteaz geroztik, bere egoitzakoak apaintzeko —Rossmarkten ondoan—. Johann Wolfgang von Goethe (1749–1832), Frankfurten jaiotako literatoak 1815eko udan Städel adindua bere jaioterrian hil baino lehentxeago bisitatu zuenean, “hemen bizi diren benetako artezale guztien dekano”tzat kalifikatu zuen Städel. Johann Caspar Goethe (1710–1782) bere aitaren bildumaz oroituko zen, jurista eta Frankfurteko aholkulari inperial haren bilduma sakabanatu egin baitzen bera hil zenean, Frankfurteko beste bilduma pribatu askorekin gertatu zen bezala. Goethe zaharra bezala, Städel ere bere garaiko arte alemanaz interesatu zen, baina, horrez gainera, XVII. mendeko holandar eta flandriar pinturak, estanpak eta marrazkiak balioesten eta bildumatzen zituen. Espiritu burges protestantea sakon bereganatua zuen, Frankfurteko metropoli komertzialeko eta Freie Reichstadteko —hiri librea— biztanlea zenez, eta hala tamaina txikiko eta ertaineko pinturek markatzen zuten haren bilduma. Johann Friedrich Städel 1816an hil zenean, bildumaren inbentarioak 500 koadro biltzen zituen, eta haien artean erretratuak, paisaiak eta generoko pinturak ziren nagusi. Ia ez zegoen historia sakratuaren gaiari buruzko obrarik batere eta hizkuntza erromantzeko herrialdeetako eskoletako edo XVII. mendea baino lehenagoko oso ale gutxi zeuden. Bizitza osoko grina bildumazalearen fruitua museo bati uzten dion artezale batentzat ez ohiko moduan, Städelek baimena eman zien bere testamentuan Städelsche Kunstinstituteko fiduziarioei obra onen kopuru txiki bat saltzeko kalitate hobeagoko beste obra batzuk erostearren. XIX. mendearen hasierarako baimen hori maiz erabili zen, halako moduan non gaur egun Städelenak izan ziren 70 pintura besterik ez baitira geratzen; haien artean, badaude, hala ere, pieza nagusi batzuk, hala nola Frans Hals-en patrizio bikote baten bi erretratu [Gizon baten erretratua eta Emakume baten erretratua, biak 1938koak], dama baten erretratua, Nicolaes Maes-ena, merkatari baten erretratua, Jan Weenix-ena edo duela gutxi Pieter Soutman-i egotzi zaion ume-erretratu zoragarria. Hala eta guztiz ere, Städelen bildumakoak dira orobat segidan datozen bezain obra nabarmenak: artzaien adorazioa, Jacob Jordaens-ena, artzain-idilioa, Adriaen van de Velde-rena, erretzaile gaztea, Jan Miense Molenaer-ena, Amsterdamgo sinagogen ikuspegia, Gerrit Adriaensz Berckheyde-rena eta fruten natura hila, Abraham Mignon-ena.

Johann Friedrich Städelek berak izendatutako Städelsche Kunstinstituteko fiduziarioak Frankfurteko goi mailako klase aberatsaren ordezkariak ziren, haien ondorengoak bezala, Städelek garai bereko pintura holandarrarerako eta alemanerako zuen zaletasun bizia partekatzen zuten, eta haietariko batzuek ere era horretako obrak ere bildumatzen zituzten. Horregatik ez da harritzekoa hastapeneko urteetan Städel Museumek Frankfurteko bilduma osoak erosi izana piezarik onenak gordetzeko, nahiz gainerakoak ere azkar saldu. Hala, Frankfurteko Sophia Franziska de Neufville-Gontard (1767–1833) patrizio andrearen bilduma Städelsche Kunstinstitut sortu zen urtean iritsi izanarekin batera ekarri zuten museora, adibidez, Rembrandt-en Dabid Saulen aurrean harpa jotzen koadroa. Bilduma beretik dator Testamentu Zaharreko gertaera baten koadroa, Booz-ek Elimelek-en herentzia jasotzen du, Jan Victors, Rembrandten dizipuluarena; Jacob van Ruisdael-en neguko paisaia; Aert van der Neer-en gaueko ur-paisaia; Amsterdamgo Burtsaren ikuspegia, Job Berckheyde-rena; Simon de Vlieger-en itsas ikuspegi ederrak; tabernako burlazko joan-etorria, Jan Steen-ena; edo Rachel Ruysch-en lore natura hil dotorea.

Frankfurteko jurista eta Städelen fiduzioario zen Johann Georg Grambs-en (1756–1817) bilduma Städelena bezain baliotsua zen. Goethek ere goraipatu egin zuen, eta 1817an Städel Museum egin zen haren jabe. Grambsen bildumako funtsezko piezen artean zeuden, ez bakarrik San Lorentzoren martiritza, Bartholomeus Breenbergh-ena, baita ere italiar kutsuko kabinete-pieza parea: Kalistoren haurdunaldiaren aurkikuntzarekiko paisaia, Cornelis van Poelenburgh-ena, eta Italiar hilerria, Adam Pynacker-ena; Jan van Os-en itsas ikuspegia; Cornelis Bega-ren tabernako eta prostituzio-etxeko eszenak edo Jacob van Walscapelle-ren lore natura hila.

Nolanahi ere, Städelen fiduziarioak eta haiek izendatutako zuzendariak ere —Städelsche Kunstinstituteko lehenengo hamarkadetan denak pintoreak eta Städelsche Kunstakademien irakasle gisa lan egin zutenak ziren eta XIX. mendearen amaieratik bakarrik izan ziren prestakuntza unibertsitarioko arte-historialariak— hasieratik kezkatu ziren arte-merkatuan balio handi-handia zuten banakako obrak modu programatuan erosteaz. Johann Friedrich Städelekin berarekin gertatu zen bezala, horretarako esploratu zen, ez bakarrik bertako eta eskualdez gaindiko merkatua, baita nazioarteko merkatua ere, Erdi Aroaren bukaeratik gaur egun arte bitarteko europar eskola handi guztiak ezaugarritzen zituzten obra nagusiak bere baitan bildu behar zituen bilduma bat eratzeko asmoz. Gaur egundaino eta ia bi mendez geroztik bete-betean dirau indarrean bildumatzeko politika horrek eta hor du oinarria Städel Museum Europako museo handien artean duen mailak.

Museoko bildumaren historiaren hasieratik jadanik zeregin funtsezkoa izan zuen norabide horren trazadura gogoangarrian Johann David Passavant-ek (1787–1861). Hasieran artista gisako prestakuntza izan ondoren eta artista alemanen “Nazaretarren” taldearen zirkuluan Erroman ekinean aritu ondoren, berehala eman zitzaion arteari eta artearen historiari, une horietan ari baitzen finkatzen diziplina akademiko gisa. Städel Museumentzat hasieran aholkulari eta agente artistiko izan ondoren, 1840an zuzendari izendatu zuten, eta 1861 hil zen arte ariko zen zeregin horretan. Passavantek kalitateari jarri zion arretari eta artearen historiaz zuen jakintza handiari esker (ez bakarrik idatzi zuen irizpide zientifikoekin egindako Rafaelen lehenengo monografia, orobat bilakatu zen artikulu bakartu sorta batekin XV. mendeko holandar pinturaren historiaren sortzaile), hamarkada gutxi barru Europako artearen erabateko altxorraren ganbera bihurtu zuen Städel Museum. Horri dagokionez, aski litzateke esatea ezen Passavantek bildu zuela museoarentzat, ez bakarrik holandar pintura goiztiarraren bilduma paregabea, Jan van Eyck-en, “Flémalleko maisuaren”, Rogier van der Weyden-en, Petrus Christus-en, Hugo van der Goes-en, Hans Memling-en eta Quentin Massys-en obra nagusiak zeuzkana, orobat eraman zituen Frankfurtera italiar Errenazimentuko funtsezko pinturak eta marrazkiak.

Städel Museumentzat Passavanten aroan erosi ahal izan ziren holandar eta flandriar pinturen artean daude, besteak beste, Johannes Verspronck-en emakume patrizio zirraragarria, Amsterdamgo Isaac Commelin historialariaren erretratua, Gerbrand van den Eeckhout-ena, Barent Fabritius-en autoerretratua, Cornelis de Vos-ek bere alabatxo Susanna-ri egin zion erretratu xarmagarria, Pieter Six-en Caspar Netsche-ren erretratua, Maertgen van Bilderbeecq-en erretratu gailena, Rembrandtena. Urte horietan erosi ziren, baita ere, Frankfurtentzat Hastear dagoen ekaitza aurretikako basoarekiko paisaia, Jacob van Ruisdael-ena; Basoko sarrera, Meindert Hobbema-rena; eta natura hil luxuzkoa eta sotto bosco, Cornelis de Heem-ena; eta Jan Weenixen ehizako natura hila.

1867ko maiatzean Schloss Weissensteineko von Schönborn kondearen pintura bilduma garrantzitsua, Pommersfeldenen zegoena, enkantean atera zenean, Städel Museum aukeraz baliatu zen flandriar eta holandar pintura garrantzitsuen sail bat erosteko [agure baten buruaren estudioa, Peter Paul Rubens-ena, zeinaren dizipulu Jan Boeckhorst-ek, maisua hil ondoren, eranskin asko eginez erabateko historiako koadro bihurtu baitzuen, Dabid erregea harpa jotzen ari zela ageri zuena; Erretzailea tabernan, David Teniers-ena; Oineko ebakuntza, Adriaen Brouwer-ena; eta luxuzko natura hil txikia, fruituak, enpanada eta kopak dituena, Jan Davidsz de Heem-ek pintatua]. Obra horiek museora ekarri izanak holandar eta flandiar artean ere antzinako maisuak erosteko fase berri bat hasi zuen berriz, XX. mendearen hasieraraino luzatu zena. Hala ere, erosketa horiek ere ez zituzten Johann Friedrich Städelen eta haren garaikideen bildumak baldintzatu zituzten lehenespen estetikoak funtsean aldatu: formatu txikiko edo, onenean, ertaineko pinturak nagusi ziren orduan ere, eta pieza bikain adierazgarriak falta ziren. Gai erlijioso edo mitologikoak, historiako koadroak, oro har, bakanak ziren generoko eszenen, erretratuen, paisaien edo natura hilen aurrean. Nolanahi ere, urte hartako erosketen kalitatea bikaina zen: Latonaren isekako baso-paisaia aparta, Jan Brueghel Zaharrarena; eta, Jan Steenena, Moisesek harkaitzetik ura isurarazten dueneko Testamentu Zaharreko gaia, oso ez ohikoa berarengan; Paradisuko paisaia Eva sortzerakoan, Jan Brueghel Gaztearena; Dama kopa ardoarekin, Gerard ter Borch-ena; Tragoxka mikatza, Adriaen Brouwerena; afaria jasotzen ari den emakumea, Gerrit Dou-rena; pintore batekiko, irakurtzen ari den dama batekiko eta garbitzen ari den neskame batekiko barrualdea, Pieter Janssens Elinga-rena; txerri hil bat daukan lastategia, Adriaen van Ostade-rena; Haarlemgo itsasoa, Jan van Goyen-ena; Arrantzako txalupatxoekiko ubide baten gau-paisaia, Aert van der Neerena; eta Artaldea larrean, Aelbert Cuyp-ena. Maisulan horien artean nabarmena da, berez eta oso modu berezian, Geografoa, mundu osoan ospetsua, Jan Vermeer-ena.

1892an eta 1895ean berriz iritsi ziren batera Städel Museumera bi bilduma pribatu garrantzitsu, berriro ere Frankfurteko elite protestantearen gustu zehatza gorpuztu eta Urrezko Aroko pinturaren presentzia eta bereizgarritasuna indartzen zutenak. Moritz Gontard-ek (1826–1886), urte askoan Städel Museumen fiduziario izandakoak, etxeari utzi zizkion hilondoan, 1892an, besteak beste, Lore sorta beirazko loreontzi batean, Jan Brueghel Zaharraren lantegikoa; Basoko paisaia figurekin, maisuarena berarena; Zuhaitz arteko zelaia, Lucas van Valckenborch-ena; Maitasuntxoak alkimia-laborategi batean, David Teniersena; Birreta jantzitako dama gazte baten erretratua, Frans van Mieris-ena; Herri bateko kalea, Jan van Goyenena; eta ubide bateko paisaia, Aelbert Cuypena. Bestalde, 1895ean iritsi ziren Städel Museumera, Anton Theodor Brentano-Tozza (1809–1895) urte hartan bertan hildakoaren legatutik, Duna arteko bidea aparta, Jan van Goyenena, eta Pieter de Ring-en eta Harmen Loeding-en bi natura hil.

XX. mendearen hasieran flandriar eta holandar antzinako maisuen pinturen erosketak biziki gutxitu ziren, nahiz harrezkero museoa bereziki saiatu zen Frankfurteko elite gehienbat protestantearen eta burgesaren eta Städel Museumera iritsi ziren haien bildumen gustuaren orientazio bitxiak bilduman eragin zituen hutsuneak betetzen. Rembrandten Sansonen itsumena bikainarekin sartu zen 1905ean, lehendabizikoz Frankfurteko museoan, historiako holandar koadro bat, formato handiko eta narrazio dramatikoko  errepresentazio bikainaren eskakizun guztietara egokitua. Johannes Lingelbach-ek margotutako Erromako Piazza Navonaren ikuspegiarekin —tamaina handikoa hura ere— iritsi zen aldi berean lehenengo aldiz bildumara italiar kutsuko holandar ospetsuenetako baten obra nagusi bat. Judith-ek Holofernes-en burua erakusten du Abraham Bloemaert-en margolanak eta bai Troiako sutea eta bai Uholdearen aurretik, Karel van Mander-enak, izan ziren Städel Museumeko pinturen galeria aberastu zuten holandar manierismoaren lehen obra bereizgarriak. Abeslari gaztea, Dirck van Baburen-en obra nagusia erostearekin batera lortu zen duela gutxi Utrechteko caravaggistak esaten zaienen obra nagusi bat Frankfurteko museora eramatea.

Lupa baten azpian bezala, oraintsuko erosketa horrekin berriz ere ikusten dira batik bat XIX. mendean bildutako Frankfurteko Urrezko Aroko holandar pinturaren bildumaren ezaugarriak. Ez Johann Friedrich Städelek, ez XVIII. eta XIX. mendearen hasierako Frankfurteko haren kide bildumagileek, ez Johann David Passavantek eta ez Städelen zuzendaritzan haren ondorengo izan zirenek ez zuketen Abeslari gaztea erosiko. Nahiz eta nekez eman dakiokeen neurriz gaineko balioa Utrechteko Caravaggioren ondorengoek italiar artista barroko handiak bultzatutako berrikuntza artistikoak iparraldera transmititzen izan zuten zereginari, eta nahiz eta ezin den aintzakotzat hartu gabe utzi Caravaggiok eta Utrechteko caravaggistek izan zuten eragina, adibidez, Rembrandten narrazio teatral dramatikoan historiako koadroan argi-iluna lantzerakoan, XX. mendean oso sartu arte esaten zen Caravaggio eta haren holandar jarraitzaileak hertsatuegi zeuzkala modelo naturalak eta zuzenegiak eta, baita ere, arruntak zirela.

Städelen eta Frankfurteko haren garaikideen lehenespen estetiko hain garbi definituak bildumagile horren atzealde sozial bitxiaren ondorioa ziren, neurri handi batean: esan den bezala, arrakasta ekonomiko handiko merkatari protestanteak ziren gehienbat, Frankfurteko Freie Reichstadteko gizarte zeharo burgesetik zetozenak. Urrezko Aroko holandar artean ikusten zituzten bereziki islatuta haien ideal eta balioak, eta arte hura aldi berean zegoen merkatari burgesen elite protestante batek markatuta. Hala, Städel Museumeko holandar bildumaren egituran orobat islatzen da XVIII. eta XIX. mendeetako Frankfurteko bildumagileen jarrera mental bat, zeinak, kontzienteki edo inkontzienteki, beren errealitate propioaren erreprodukzio idealizatu baten gisara interpreta baitzezaketen XVII. mendeko holandar pintura.

Erdi Aroaren amaierarako, Herbehereak —gaur egungo Belgika eta Holanda estatuen eskualdea, gehienbat, eta baita ere Frantziako ipar-ekialdeko zona jakin batzuk— Europako zentro ekonomiko eta artistiko erabakigarrietako bat izan ziren; han estamentu burges sendo bat finkatu zen, gero eta eragin sozial eta politiko handiagoa hartuz joan zena. Valoiseko frantses dinastiako borgoniar lau duke handien mendean bateratu ziren politikoki lehendabizikoz lurraldeok, eta XV. mendearen bukaeran Habsburgotarren mendera igaro ziren, zatirik handienean, Austriako Maximiliano artxidukea Karlos Ausarta azken borgoniar dukearen alaba oinordeko Maria Borgoniakoarekin ezkondu zenean. Bikote horren biloba Espainia bateratuko Karlos I.a errege bihurtuko zen 1516an, eta, gainera, 1519an, Karlos V.a errege eta enperadore erromatar-germaniar bilakatu zen, zeinaren inperioan, ezaguna den bezala, “eguzkia ez zen sekula sartzen”. 1556an Karlos V.ak uko egin zionean bai Espainiako tronuari bere seme Felipe II.aren mesedetan eta bai enperadorearen dignitateari bere anaia Fernando I.aren mesedetan, “borgoniar herentziakoak” ziren iparraldeko eta hegoaldeko Herbehereak Felipe II.aren mendean geratu ziren.

Hala ere, Karlos V.aren erreinaldi luzean zehar Erreformaren aldekoak Herberehetan ere hedatu ziren, gobernadore katolikoek hori saihesteko egin zituzten ahalegin guztiak gorabehera. Karlos V.aren mendean hasi zen jadanik haien errepresioa, kalbinistena, batik bat, baina Felipe II.aren mendean areagotu egin ziren ahaleginak. Nolanahi ere, tirabira erlijiosoak ez ziren errege berriaren eta bere mendekoen arteko harremana eragozten zuen gauza bakarrak, arazo politiko eta sozialak ere erantsi behar baitzitzaizkion. Hegoaldeko Herbeheretako ehungintza, mende askoan eskualdeko aberastasunaren oinarria izan zena, krisialdi latz batean zegoen, eta lanik eza masiboa eta gosetea izan ziren haren ondorioak. Zergen zama itogarria zen aspaldidanik, Karlos V.ak Frantziaren eta Otomandar Inperioaren kontra egiten zituen gerra ugariengatik eta espainiar tropak iraunkorki kokatuta zeudelako han. Holandar noblezia ere “espainiarren nagusitasuna”ren aurka zegoen, Karlos V.ak hasieran eta Felipe II.ak gero inposatutako gobernadoreek ez baitzituzten administrazioan behar bezala ordezkatzen. 1556 urtearen ondoren, Felipe II.ak burujabetza absolutista goiztiar bat ezartzeko eta “heretikoen jazarpena” areagotzeko ahaleginaren ondoren, nahaspila hura nahastura lehergarri bihurtu zen.

1566ko udaberrian batez ere behe nobleziako kideak bildu egin ziren eta erlijiozko jazarpenak amaitzea eskatu zioten Parmako Margarita Gobernadore Nagusiari. Gueux izendapena (flandrieraz geuzen, “eskaleak”), eskari hori sinatu zuten nobleei mespretxuz gorteak orduan egokitu ziena, ohorezko titulu bihurtu zen laster oposiziokoentzat. Gobernadore Nagusi gisa, Parmako Margaritak ezin zien amore eman, baina neurritasuna hitzeman zien kalbinisten jazarpenean. Promesa horren ondorioz, ez bakarrik Erreformaren aldeko asko erbestetik Herberehetara itzuli zen, baita ere, 1566ko udan, noble talde batek eskatu zuen, gainera, erabateko askatasun erlijiosoa eta gobernua bertako nobleei eskualdatzea.

Aldi berean, 1566ko udan, Holandako bazter askotan errebolta erlijioso bortitzak izan ziren, non batez ere behe eta erdi klaseko kideak nabarmendu baitziren ikonoklasta gisa, eta horrek eliza askotako irudiak suntsitzea ekarri zuen. Egia da “eskaleen” aliantza aristokratikoak “erreprimitu” egin zituela gehiegikeria antikatoliko horiek, baina gobernadoreak jainkozko ofizio protestanteak toleratuko zituelako promesaren aurrean aliantzak bere burua desegiteak ere ez zuen ezertarako balio izan. 1567ren hasieran Espainiako Koroari leialtasuna berriz ere zin egitea eskatu zionean Parmako Margaritak goi mailako nobleziari, noble batzuek uko egin zioten, haien artean Gillen Orangekoak, eta, beraz, traizio gorenaz akusatu zituzten eta erbestera ihes egin behar izan zuten. Kalbinistei eta noblezia errebeldeari zigor ereduzko eta erabakigarri bat emateko, Felipe II.ak Herbehereak “baketzea” enkargatu zion Albako dukeari, eta hark gogorkeria basatiz ekin zion baketzeari, baina eskualde osoaren matxinada eragin zuen azkenean.

Hamarkadatan zehar luzatu eta Herbehereak erraustu zituen gerra-ekintzetan, espainiarrek eta beren aliatuek, hasierako beren nagusitasun militar erabatekoa gorabehera, ezin izan zuten eragotzi errebeldeak Holandako eta Zelandako iparraldeko probintzietan luzarorako nagusitzea. Hortik, lortu zuten ez bakarrik espainiar tropak, hasieran garaileak, Herberehetako iparraldeko eskualdeetatik ezarian-ezarian erretiratzea, lortu zuten baita ere bai han kokatutako portuetatik kosta aurreko itsas burujabetza pixkanaka-pixkanaka konkistatzea eta bai hegoaldeko Herbehereak poliki-poliki itsasotik isolatzea. 1581n probintzia errebeldeek urrats erabakigarri eta zinez iraultzailea egin zuten, eta Felipe II.aren nagusitasunetik libre aitortu zituzten beren buruak. Zazpi Probintzia Elkartuen Errepublikak bere burua defendatu zuen aurrerantzean ere Espainiako Habsburgotarrek egoera aldatzeko egindako ahalegin guztietatik; 1588an Ingalaterraren aurka bidalitako lehenengo itsas armada hondoratzeak hainbeste ahuldu zituen espainiarrak, non zeharka holandarren garaipena ekarri baitzuen.

Herbehere Elkartuetako eskualde burujabeen eta Herbehere espainiarren arteko muga gaur Holandako Erresumaren eta Belgikako Erresumaren artean dagoen muga dagoen lekuan geratu zen, gutxi gorabehera. Iparraldea hamabi urteko armistizioaz baliatu zen, 1609 eta 1621 bitartean, bere gailentasuna ezartzeko eta finkatzeko, munduko itsasoetan, batik bat. Holandarrek espainiarren aurrean lortu zuten gehiagotasunaren seinale ikusgarri bat 1628an Kuba aurrean zilarraren itsas armada osoa preso hartzea izan zen, eta, baita ere, 1639an bigarren itsas armada espainiar bat Ingalaterrako hego-ekialdeko kostaren aurrean suntsitu izana. Horrekin erabat ziurtatua geratu zen Holandak munduko merkataritza-potentzia gisa XVII. mendean izan zuen goraldia. 1602rako hainbat holandar merkatari konpainia txiki elkartu egin ziren Vereenigde Oostindische Compagnie-n (VOC) elkarren arteko lehia deuseztatzeko. Gerora estatuak sustatutako monopolio gisa, bere garaiko merkataritza-erakunderik handienetako eta arrakastatsuenetako bat bilakatu zen denbora gutxian, eta Erdialdeko Ekialdetik eta Ekialde Urrunetik zetozen ondasun komertzial eta luxuzkoz hornitu zuen Europa osoa. 1621ean Mendebaleko Indietako Holandar Konpainia sortu zen (Geoctroyeerde West-Indische Compagnie), Afrikako Mendebaldearekiko eta Amerikarekiko merkataritza irabazi handikoaren monopolioa holandar gobernuari eman ziona. Arrakasta ekonomiko horiek gorabehera, Espainiaren eta Herberehen arteko 80 Urteko Gerra ez zen, berez, 1648 arte amaitu, Münstereko bakearekin, alegia, orduan Espainiako Koroak behin betiko onartu behar izan baitzuen Probintzia Elkartuen independentzia, era loteslean, nazioarteko zuzenbidearen arabera.

1566ko ikonoklasia, espainiar tropek Herberehetako bazter zabalak suntsitu izana, hala nola Zazpi Probintzia Elkartuak, eta, azkenik, hamarkada askoan iparraldearen eta hegoaldearen artean izan zen gerra-egoera, faktore erabakigarriak izan ziren benetako arte “holandar” baten garapenerako. XVI. mendea ondo aurreratua egon arte, Herbehereek batasun politiko bat eratu zuten, eta, horrez gainera, hango arteak oso desberdintasun gutxi zuen eskualdeen artean. Desberdintasun “nazionalak” baino erabakigarriagoa izan zen, une hartan existitu ere ez baitziren egiten oraindik, eskualde guztietan aberastasuna banatzerakoan egon zen berdintasunik eza, ondorioak izan baitzituen leku bakoitzeko produkzio artistikoan. Hala eta guztiz ere, Ganteko pintura-lantegi bateko obrek ez zuten funtsean desberdintasun handirik Amsterdamgo lantegi batekoenarekin. Hori zeharo aldatuko zen XVIII. mendean zehar.

Gehienez ere, 1600 inguruan oreka ezegonkor samar bat lortu zen Zazpi Probintzia Elkartuen eta espainiar Herbehereen artean, eta bateko zein besteko eskualdeak elkarrengandik gero eta gehiago bereizi ziren, ez bakarrik alor politikoan, baita alor ekonomikoan, erlijiosoan eta kulturalean ere. Hegoaldean, Habsburgotarren nagusitasuna sendotu egin zen, eta nobleziak modu tradizionalean menderatu zuen gizartea. Eliza katolikoak nagusitasunezko posizio bat izan zuen berriz eta herrialdea indarrez berkatolikotu zuen, eta, beraz, talentu handiko eskulangile eta artista askok emigratu egin behar izan zuen. Haietariko asko Herberehetako hegoaldetik iparraldera aldatu ziren eta bultzada erabakigarriak eman zizkioten, hala, garatzen ari zen holandar pinturari. Hegoaldean, berriz, aldareko eta gurtzazko koadroz hornitu ziren berriz sineste katolikora berriz itzuli eta eraso ikonoklastengatik porrokatuta geratu ziren elizak, eta horrek enkargu asko eman zizkien lantegi artistikoei. Iparraldeak ezin zuen aintzat hartu gailur monarkikorik gabeko estaturik eta horregatik Gobernadore Nagusi bat izendatu zuen, baina leku askotan benetako boterea elite komertzial txit aberats baten esku zegoen; balio burgesez zeharo blaitutako elite hori ez zen XVII. mendearen erdi aldera arte berrorientatzen hasi biziera eta errepresentazio era aristokratikoetara. Herrialdea kalbinista zen eta ikonoklastek “garbitutako” elizek koadroz biluzik jarraitu zuten. Hala eta guztiz ere, XVII. mendea holandar pinturaren Urrezko Aro bilakatuko zen, holandar burgesen irudikatze-premiak koadroak eskatzen baitzituen, eta koadroak erostea gero eta talde jendetsuagoen esku zegoen, gizarteko sektore zabalek parte hartu baitzuten goraldi ekonomiko izugarrian. Holandar artistek genero tradizionalen, hala nola historia edo erretratua, erabilera berezi batekin erantzun zioten eboluzio horri, baina, baita ere, batik bat pintura erlijiosoaren testuingurutik askatu berriak ziren genero berriak berreskuratuz eta landuz: generoko eszenak, paisaia eta natura hila.

Orduan hasi zen koadro-produkzio zabalak kontzientzia berri bat eta sentimendu nazional bat islatzen zuen, Habsburgotarren nagusitzeko pretentsioei egin zitzaien erresistentzia garailearekin sortua, adierazpen autonomo era batera eraman zuena, hala estiloan nola edukian, eta argi eta garbi bereizi zena espainiar Herbereheetatik. Historiako pinturaren genero arrakastatsuan ere, Testamentu Zaharreko hainbat eszena aukeratzea, lehen koadro batera gutxitan eramanak, manifestu gisara uler zitekeen eta holandar elitearen misio-kontzientziaren adierazle, gustatu egiten baitzitzaion faraoi berriaren –Espainiako erregearen—zapalkuntzatik bere burua arrakastaz defendatzen zuen herri aukeratu berri gisa estilizatua ikustea bere burua. Erretratuan, berriz, kontzientzia berria besteak beste balio burgesak nabarmenduz erakusten zen, eta hori koadroaren tamainan, posean eta janzkeran adieraz zitekeen. Holandar merkatari kalkulatzaile hotzaren bertutetzat xalotasuna eta austeritatea aldarrikatzeak kontrastea sortzen zuen Habsburgotarren noblezia etsaiaren fintasunarekin eta diru-xahutze harroarekin. Horren oso antzera, generoko eszenak eta barrualdeak holandar gizartearen berezko kultura burgesaren ospakizuntzat uler zitezkeen. Paisaia-pinturak holandar lautadaren ezaugarri erakargarriak aintzat hartu eta paisaia idealen, sarritan italiar kutsukoen, ordez jarri zituen, ordu arte nagusi zirenen kontrara. Bertako harrotasun aberkoiari esker ere, hiriko eraikin garrantzitsu jakin batzuk pintatutak izateko duin suertatu ziren edo beste ikuspegi batzuetan hodeiertzean txiki-txiki baina ezagutuak izateko moduan agertzeko duin. Natura hilen pintura, azkenik, holandar merkataritzako konpainiek munduko bazter gero eta urrunagoetatik ekarritako luxuzko ondasunen ia katalogo bihurtu zen, eta, era hartara, Zazpi Probintzia Elkartuen merkataritza-sena eta arrakasta goraipatzeko ere balio izan zuen.

Hala, ispilu urrun baten tankeran, Städel Museumeko Urrezko Aroko holandar pinturek obra horiek ekoitzi zituen gizartearen bizimodua eta balioak azal diezazkigukete. Hala ere, beren askatasunagatik eta beren freskuragatik ere liluratzen jarraitzen dute gaur, lehenik eta behin zer diren transmititzen baitute, atzealde historikoaren berri ere izan gabe: artelan bikainak eskubide osoz.

[Itzultzailea: Jon Muñoz]

PDF-a JAITSI