Hilma af Klint

katalogoa

Hitzaurrea

Tracey Bashkoff

Hilma af Klint (1862–1944) artistak margolan erabat abstraktuak egiteari ekin zion 1906an, Stockholm hirian. Ordura arte ikusitakoarekin zerikusirik ez zuten lanak ziren haiek: deigarriak, koloretsuak, mundu fisikoari buruzko erreferentzia argirik gabeak. Af Klinten ibilbidea eta XX. mendeko lehen urteetan abstrakzioaren alorrean eman zituen urratsak ezezagun zitzaizkien hamarkada bat geroago osatutako lanengatik gaur egun mendebaldeko abstrakzioaren aitzindaritzat dauzkagun artistei —Vasily Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimir Malevich eta František Kupka—, nahiz eta haiek ere Af Klintenen antzeko ideia intelektual eta espiritualak jorratzen zituzten giroen bueltan aritzen ziren, are horietan bete-betean sartuta ere.

Af Klinten garaikide ezagunenetako askok manifestuak argitaratu eta erakusketa ugari egin bazituzten ere, arteak balio espiritualak atxikitzeko zuen ahalmena lantzeari eman zion lehentasuna berak, eta, neurri handi batean, gordean mantendu zituen bere pintura iraultzaileak. Af Klintek ez zuen, beraz, presarik izan bere lana erakusteko —etorkizuneko ikusleengan zituen jarrita itxaropenak—, eta, hori dela eta, oraintsu arte ez da aintzat hartu izan oso goiz iritsi zela abstrakzioaren mundura. Artistaren lorpenek zalantzan jartzen dute XX. mendearen hasierako abstrakzioaren garapenaren inguruan orain arte indarrean egon den kontakizuna, eta agerian uzten dute ñabardurak gehitu behar zaizkiola kontakizun horren baitako denbora-lerroari, funtsezko artisten zerrendari, bai eta narratiba horren nondik norakoak itxuratu zituzten faktoreei ere, tartean geografiari, generoari eta arlo intelektualeko nahiz arte plastikoen alorreko korronte zabalagoei². Ikuspegi horren argitan, bere garaiko artista ez ezik bere garaiari aurreratuko artista gisa ere agertzen zaigu Af Klint.

1906 eta 1915 artean, Tenplurako pinturak (Målningarna till templet) izenez ezagutzen diren 193 margolan ondu zituen, eta asmo handiko obra-ziklo hura izan zen, hain zuzen ere, bere artista-izaera definitu zuena. Mihise zein paper gainean egindako lan haiek ezer gutxi zuten ikustekorik urte batzuk lehenago Stockholmeko Arte Ederren Errege Akademian osatu zituen paisaia eta erretratu konbentzionalekin: Tenplurako pinturak abstraktuak ziren nagusiki, botanikatik eta bestelako forma naturaletatik ateratako irudiz osatuak —iruditeria hori soilduz eta geometrikoago bihurtuz joan zen denborarekin—. Lan horiek osatzeko urte luzez aritu izana saiakera erradikala izan zuen artistak begi-bistako munduaz haraindiko errealitate transzendente eta espirituala azaleratzeko adierazpide bisual bat bilatzeko.

Af Klinten familia-kontakizunaren arabera, pertzepzio- eta sentitze-gaitasun bereziak izan zituen Hilmak beti, baita umetan ere, baina Hermina ahizpa gaztearen heriotzak (1880an, Hilmak hemezortzi urte zituela) erlijioarekiko eta espiritualtasunarekiko interesa areagotu zion³. Af Klint espiritismo-saioetan parte hartzen eta askotariko erlijio-gaiei buruz irakurtzen hasi zen artista profesional izateko ikasketei heldu zien garai bertsuan. 1882tik 1887ra bitartean, Errege Akademia entzutetsuan jardun zuen ikasten; hango ikasketa-plana errealismora bideratua zegoen erabat. 1880ko hamarkadaren amaieran, lanerako estudio bat hartu zuen, akademiako beste kide batzuekin batera, Stockholmeko eszena artistikoaren erdi-erdian, Kungsträdgården auzoan. Af Klinten margolari-ibilbideak aurrera egiten jarraitu zuen etenik gabe hurrengo hogeita bost urteetan. Erakusketa asko egin zituen, erretratuak margotzeko enkarguak hartu zituen, ilustratzaile profesional gisa lan egin zuen, eta Suediako Emakume Artisten Elkarteko zuzendaritza batzordeko kide izan zen. Hala ere, 1910eko hamarkadaren erdialdera, Stockholmeko artearen munduan parte hartzeari utzi zion, eta erabat lotu zitzaion bere estilo espiritual eta nagusiki abstraktua bilatzeari.

Af Klint kristau praktikantea izan zen ikasle-garaian, baita ondorenean ere (1890eko hamarkadan igande-eskola protestante bat zuzendu zuen lehengusina batekin batera, familiaren etxalde batean)⁴, baina, hala ere, espiritismoa bereziki erakargarri egin zitzaion beti: espiritu ikusezinekiko komunikazioan sinesten zuen, existentziaren eta jainkotasunaren izaerari buruzko ezagutza erdiesteko bide gisa. Mugimendu espiritista oso ezaguna izan zen XX. mendearen hasieran, eta bereziki zirkulu literario eta artistikoetan loratu zen bai Suedian baita Ingalaterran, Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan ere. Protestantismotik jaiotako zenbait korronte espiritistak elizkizun tradizionaletako ohiko erritualak txertatu zituzten beren saioetan; ereserki-kantuak, esaterako. 1896an, Af Klint beste lau emakumerekin elkartzen zen dagoeneko espiritismo-saioak egiteko eta bide espiritual sakona jorratzeko asmoz; emakume haiek honakoak ziren: Anna Cassel (Errege Akademia garaiko laguna), Cornelia Cederberg, Sigrid Hedman eta Mathilde Nilsson⁵. Bostak (De Fem) izenez ezagutzera eman zuten talde haren jarduerek eragin handia izan zuten gerora Klinten praktika artistikoan. Bost lagunak astero elkartzen ziren taldeko kideren baten etxean, eta elizkizun tradizionalen tankerako egituradun bilerak egiten zituzten: Bibliaren irakurketa, sermoia, bedeinkazioak… Parte-hartzaileak aldare baten inguruan belaunikatzeko moduan kokatzen zituzten bilera-tokiko altzariak. Trantze-egoeran sartuz edo psikografo bat erabiliz (transmisio psikikoak erregistratzeko erabiltzen den tresna bat da psikografoa) kontzientzia jasoagoko izakiekin komunika zitezkeela eta haien mezuak jaso zitzaketela sinesten zuten Bostek. “Gidariek” edo Maisu Gorenek (De Hoga, suedieraz) Amaliel, Ananda, Clemens, Esther, Georg eta Gregor izenez aurkezten zituzten beren buruak, eta taldearen jardun espirituala gidatzen zuten emakumeak kanpoko errealitatetik haragoko erreinu ikusezinetara menturatzen ziren bakoitzean. Garai hartako medium gehienak emakumezkoak ziren, eta haietako askok emakume-ahotsek gizartean pairatzen zuten bazterkeria gainditzeko modu bezala erabili zuten kanalizazio espirituala, autoritate absolutu batekin hartu-eman zuzena zutela aldarrikatuta⁶.  Bostak taldeko kideek praktika espiritistak gidatutako marrazki automatikoetan eta hainbat idazki-koadernotan erregistratu zituzten beren jarduerak. Zirkulu espiritistetan ohikoa zen idazketa edo marrazketa automatiko hori egiteko, mezu-hartzaileak pentsamendu kontzientea baztertu behar zuen, eta transmititutako mezuarekiko konfiantza erakutsi. Taldearen koadernoak marka erritmikoz eta errepikakorrez beterik daude, emakumeen harmen-gaitasunak izan zuen garapenaren erakusgarri: “Babestu zure marrazkiak. Eterrez blai dauden olatuen irudiak dira, zure begi-belarriek dei gorena noiz atzemango zain”⁷. Hasieran, Af Klintek ez zuen rol nagusirik izan Bostak taldean, medium gisa esperientzia urria baitzeukan. 1903. urtera arte, Cornelia Cederbergek sortu zituen marrazki gehienak. Handik aurrera, egiteko horren ardura Af Klintek hartu zuen bere gain⁸. Batzuetan jostari bestetan frenetiko ziren marrazki automatiko haietan nahasian ageri dira forma abstraktuak eta irudi figuratiboak, hala nola loreak, hostoak eta barraskiloak, Af Klinten geroagoko marrazkietan behin eta berriz errepikatzen diren elementuak guztiak ere. Litekeena da automatismo-ariketek prestakuntza akademikoaren muga estuetatik askatzera ausartzeko eta bai irudi originalez bai asmatutako forma abstraktuz osatutako mundu batera jauzi egiteko aukera eman izana Af Klinti, ordura arte ikasitakoa ahazteko prozesu bat eskaini izana.

 

Af Klintek bere koadernoetan jaso zuenez, 1904an mundu espirituala margolanetan transmititzera deitua zegoela jakinarazi zioten Ananda gidariaren bidez. Urte horretan bertan, Georg Maisu Gorenak iragarri zuen tenplu bat diseinatzeko deia jasoko zuela. Bostak taldeko gainontzeko kideei ere galdetu zieten gidariek ea prest egongo liratekeen Anandak deskribatutako margolanak sortzeko, baina inork ez zuen onartu proposamena. Arlo espiritualarekiko hain lotura estua izateak eromenera eramango ote zituen kezkatuta zeuden, eta erantzukizun hori bere gain hartu aurretik gauzak ondo-ondo pentsatzeko eskatu zioten Af Klinti ere⁹. Azken horrek 1906ko urtarrilaren 1ean jaso zuen bere bizitzako “enkargu nagusia”: Tenplurako pinturak egitea, alegia. Amalielen bidez mezu hura jaso zuenean berrogeita hiru urte zituen artistak, eta hitz emana zuen urtebetez arituko zela bere burua prestatzen espirituaren nahia bete ahal izateko tenplu berri baten zerbitzura: “Amalielek enkargu bat proposatu zidan, eta berehala erantzun nuen: bai. Horixe izan zen nire bizitzako lana”¹⁰.

Ez dakigu askorik tenpluaren eraikinaz, ezta Af Klinti lanak hartu zion denboraz ere. Artistak tenplurako zituen asmoei buruzko lehen zirriborro eta oharrak 1930–31ko koaderno batean agertu ziren lehenengoz, Tenplurako pinturak amaitu eta askora¹¹. Af Klintek enkarguaren garaian hartu zituen oharrak ez dira tenpluari buruzkoak, pinturei buruzkoak baizik; pinturok egiteko eman zizkioten jarraibideei buruzkoak, hain zuzen: multzo jakin bakoitzeko obren kopurutik hasi eta obra horiek ekoizteko moduetaraino. Ondotik bete beharreko jarraibideak eta gehitu beharreko irudiak gorabehera, Af Klintek garbi ikusi zuen enkarguaren lehen urteetako bere zeregina medium lanaren bidezko mezu-transmisioa izango zela. Margolanen edo “irudi astralen” ziklo monumental hori “guruen” gidaritzapean egitekoa zen, baina, Af Klintek adierazi zuen bezala, “kontua ez zen Misterioen Jaun Gorenei itsu-itsuan obeditzea, baizik eta beti nire ondoan edukiko nituela imajinatzea”¹². Lanari ekin aurretik, garbiketa-aldi bat egin behar izan zuen. Hamar bat hilabetez, bere bokaziotzat zeukanerako prestatu zen Af Klint: dieta begetarianoa hasi zuen eta kontzentrazioa eta auto-diziplina hobetu zituen. 1906ko azaroaren hasieran ekin zion Tenplurako pinturak haietako lehen irudi-multzoa margotzeari, eta, sailetan, taldetan eta azpitaldetan lan eginez, produkzio-aldiak eta atseden-aldiak txandakatu zituen, sail bakoitzerako jarraibideek ezarritakoaren arabera. 1908ko udaberrirako eginak zituen lehen 111 irudiak.

Hasiera-hasieratik, Af Klinten Tenplurako pinturak irudigintza konbentzionaletik aldendu ziren, modu nabarmenean aldendu ere, irudi berritzaileen mesedetan. Mihise gainean adierazi nahi zuena adierazteko, ezagutzen zituen tradizio akademikoak ez zitzaizkion aski. Naturatik, erlijiotik, hizkuntzatik, arte herrikoitik, zientziatik eta ezkutuko arteetatik ateratako ikurrak sortu zituen, eta ordura arte sekula ikusi gabeko forma abstraktuz osatutako lengoaia bat asmatu zuen, elementu figuratiboekin nahasirik sarritan. Lan haiek harmen mistikoaren emaitza zirela azaldu zuen, baina nabarmen antzematen zaie artistak bere garaiko ideia espiritual eta zientifikoak sintetizatu eta margolanetan txertatzeko egin zuen ahalegina (zirkulu sozial jakinen eta argitalpenen bidez jorratu zituen, hain zuzen ere, interes intelektual haiek). Joera haien artean teosofia zen nagusi, eta 1875ean New Yorken sortutako Elkarte Teosofikoaren suediar Logiako kide izan zen Af Klint. Mugimendu espiritual horrek budismotik eta hinduismotik hartu zuen bere filosofiaren zati handi bat, eta bi printzipio nagusitan oinarritu zen: berraragitzearen kontzeptuan, batetik, eta esperientzia mistikoen bidez jainkozko ezagutza bilatzean, bestetik. Artistak ondo ezagutzen zituen teosofiaren fundatzaile Madame Helena P. Blavatsky-ren ideiak; hain zuzen, ideia horietan oinarritu zuen jainkoaren bakartasun oinarrizkoa —munduaren sorreran galdu zen oinarrizko batasuna, alegia— bilatzeko ahalegina.

Batasunaren eta dualtasunaren gaiak Af Klinten obra osoan zehar antzeman daitezke, haren Tenplurako pinturak obrako lehen sailetik hasita: Jatorrizko kaosa (Urkaos, 1906–07) delakotik hasita, hain zuzen. Hogeita sei mihise txikiz osatutako multzo horrekin, munduaren sorrera eta bizitzaren printzipio nagusitzat zituen dikotomien jatorria irudikatu nahi izan zituen Af Klintek. Konposizioen progresio ordenatu gisa pentsatua da Jatorrizko kaosa, Af Klinten margolanen sail eta multzo gehienak bezala, eta masa zurrunbilotsu eta anbiguo baten irudiekin hasten da. Aurreragoko sailetan ez bezala, Cassel kide eta artistak aktiboki parte hartu zuen lan horien sorkuntzan¹³. Energia igorriz, formatik beretik bestelako forma eta izaki batzuk sortzen dira, itsastar itxurakoak, gehienbat urdinez, horiz eta berdez taxutuak. Af Klinten lexiko sinbolikoan urdina kolore femeninoa da eta horia, maskulinoa. Johann Wolfgang von Goetheren koloreen teoria jasotzen duen Zur Farbenlehre (1810) obran (Af Klinten bibliotekan zegoen liburuetako bat) deskribatutako tonalitate-interpretazioarekin konbinatzean, artistaren mezu dikotomikoa are gehiago nabarmentzen da: horia argitasunetik gertu dago, urdina iluntasunetik, eta berdea haien batasun harmoniatsuaren emaitza da¹⁴. Sail horretan irudikatutako bizi-forma anbiguoek —benetakoak zein asmatuak— organismo mikroskopikoak edo espezimen erraldoiak dirudite. Horiekin batera, espazioa partekatuz, ageri diren forma abstraktuak ere eskala subatomikoan zein planetarioan interpreta daitezke.  Af Klinten irudiak, sail honetakoak zein zikloko beste edozeinetakoak, mende hasierako aurkikuntza zientifiko berrien bisualizazioen antzekoak dira; izan ere, aurkikuntza horiek berehala sartu ziren kulturaren diskurtsora. Oso litekeena da artistak zabalkunde handiko egunkari eta aldizkarietan aurkitu izana aurrerapen horien berri, are teosofiaren ikuspegiaren bitartez deskubritu izana ere. Blavatskyk jakinduria espiritualaren zerbitzura dagoen zientzia gisa ikusten zuen teosofia: “Zientzia modernoa gero eta barnerago ari da sartzen okultismoaren zurrunbiloan”¹⁵. Garai hartako garapen zientifiko esanguratsuenen artean, eta artistentzat bereziki interesgarriak zirenen artean, mundu ikusezina hautemateko aukera berriak zeuden. Materiaren izaerari buruzko esperimentu zientifikoak —espektroskopia (William Crookes), X izpiak (Wilhelm Conrad Röntgen), partikula subatomikoak (J. J. Thomson) eta erradioaktibitatea (Marie eta Pierre Curie)— beren teorien onarpentzat jaso zituzten teosofoek, unibertsoaren alderdi espiritual ikusezinei buruzko beren baieztapenak berretsita geratzen zirelakoan. Blavatskyren dizipulu Annie Besant-ek eta Charles W. Leadbeater-ek iragarmenaren bidezko bisualizazioak (instrumentazioaren bidez ez, baizik eta giza adimenaren bidez jasotako behaketak) baliatu zituzten ebidentzia zientifiko gisa bi liburu hauetan: Thought- Forms (1901) eta Occult Chemistry: A Series of Clairvoyant Observations on the Chemical Elements (1908)¹⁶. Adibidez, Besantek adierazi zuen iragarmenaren bidez erregistratu zuela elementu kimiko baten unitate berezi bat —“behin betiko atomo fisikoa” deitu zuena— bihotz-formako zurrunbilo baten forma hartzen; zurrunbiloa espiralez osatua omen zegoen, eta espiral horiek “espirilo txikiagoz, eta beroriek ere, aldi berean, espirilo are ñimiñoagoz”¹⁷. Plano astralaren eta materialaren arteko mugan, Besanten behin betiko atomo fisikoa elkarri lotutako indar maskulino eta femenino gisa existitzen zen, eta elkarren kontrako norabidean biratzen ziren indar biak. Beren ikerketa sasi-zientifikoa gorabehera, Besant eta Leadbeaterren ustez, atomoa plano fisikotik haragoko zerbait bazelako froga zen, eta kosmosaren ezagutzan sakontzeko bitarteko gisa erabili zen, ez berezko helburu gisa.

Tenplurako pinturak margotzeko prozesuan aurrera egin ahala, lengoaia baten antzera ugaritu zen Af Klinten iruditeria. Sail bakoitzean, motibo errepikariak sortu zituen, forma eta subjektu berriekin, sorkuntza artistikoaren konbentzio formal eta kontzeptualak esploratzen zituen bitartean, hala nola kolorea, eskala, oreka eta mugak. Hurrengo margolanen multzoa, Eros saila (Erosserien) izenekoa eta 1907an amaitua, arrosa pastela nagusi duen margo-paleta batekin egindako zortzi pinturaz osatua dago. Margolan abstraktuak dira erabat, eta formen soiltasunagatik eta Af Klintek mihisearen mugei buruz egindako konposizio esplorazioagatik nabarmentzen dira. Koadroen tamaina etengabe handitzen joan ondoren —Jatorrizko kaosa saileko mihise txikietatik hasi eta ondoren etorritako Eros saila eta Figura-pintura handiak (De stora figurmälningarna) formatu ertain eta handiko lanetaraino—, hurrengo multzoak, Hamar nagusiak (De tio största) izenekoak, eskala-aldaketa harrigarria ekarri zuen. 1907ko urritik abendura bitartean margotutako mihise erraldoi horiek (hiru metrotik gorakoak) Af Klinten gidarietako batek iragarri zituen hari emandako jarraibideetan: “Hamar margolan zoragarri egiteko agindu zidan, zein baino zein ederragoak; margolanek kolore hezigarriak izango zituztenak eta modu neurritsuan erakutsiko zizkidatenak nire sentimenduak […] Munduari gizakiaren bizitzako lau zatiko sistemaren —haurtzaroa, gaztaroa, helduaroa eta zahartzaroa— ikuspegi bat ematea zen liderren asmoa”¹⁸. Hamar nagusiak obrako margolanetako bakoitza lau egunetan moldatu zuen. Zikloak bizitzaren etapak eta gizateriaren eta unibertsoaren arteko loturak ditu ardatz. Lore-formak, forma geometrikoak eta forma biomorfikoak, batetik, eta asmatutako letrak eta hitzak elkarrekin konbinatzeak, bestetik, esanahi konplexu eta aldakorreko hiztegi bat sortu zuen, eta badirudi Af Klint bera ere borrokan ibili zela horrekin. Lan horietan, landare-kiribil bat espiral bihur daiteke, eta landare-kiribil hori, aldi berean, lerro kiribil batean hedatu, letra kaligrafiko eta hizkuntza ezezagun batean kodeak eta hitzak idazteko. Bi esfera dardaratsu arrautza mikroskopikoak eta elkar ebakitzen duten eguzki-sistemak dira aldi berean. Forma horiek interpretazio berezi edo egonkorrak saihesten jarraitzen dute: eboluzioa, jarraitutasuna, hazkundea eta aurrerapena, beraz, espirituaren hasierara edo batasunera itzultzeko bulkadarekin batera existitzen dira. Zientzia eta espiritua, adimena eta materia, mikroa eta makroa aldi berean daude presente Af Klinten obra horretan.

Hamar nagusiak sailaren ekoizpen-prozesu trinkoaren ondoren, Af Klintek atseden hartu zuen hiru astez; gero, margotzen jarraitu zuen, eskala txikiagoko lanak eginez. Hiru margolan-multzotan jardun zuen 1908an: Zazpi puntako izarra (Sjustjärnan) multzorako, hogeita bat mihise margotu zituen; Eboluzioa (Evolutionen) multzorako, hamasei; eta US saila (Serie US) multzorako, paper gaineko hamazazpi lan egin zituen. Beste behin ere, Af Klinten oharrek gehiago nabarmentzen dituzte margolanen produkzioaren inguruabarrak irudien ezaugarriak berak baino. Zazpi puntako izarra multzoari buruz adierazi zuen: “Lehenik, sistematikoki, zazpi margotu nituen, gero zazpi gehiago, zazpi eguneko tarteetan, eta, azkenean, beste zazpi. Zazpi margolaneko sail horietako bakoitza osotasun bat litzateke, izar bat. Gorri bat, hori bat eta urdin bat”¹⁹. Eboluzioa sailaren kasuan, Af Klintek segidan margotu zituen mihiseak, bakoitza hiru egunean, eta agerian utzi zuen, berriro ere, bere garaiko eztabaida erlijioso, filosofiko eta zientifikoen aurrean zuen ikusmoldea. Af Klintek goitik beherako eboluzioaren eta behetik gorako itzulbidearen kontzeptua aldarrikatzen du; giza arimaren ziklikotasuna, alegia.

Af Klintek isil samarrean jardun zuen Tenplurako pinturak margolanak egiten, harik eta 1908an Rudolf Steiner teosofoa (eta, geroago, antroposofoa) ezagutu zuen arte. Ezer gutxi dakigu bien arteko harremanari buruz, baina artistak berak aurrerago azaldu zuenez, Steinerrek bere lehen sailetako batzuk ikusi zituen, eta “haiei buruzko azalpen zehatzak eman” zizkion berak²⁰. Af Klintek ez zion Tenplurako pinturak sailari berriro heldu 1912ra arte. Urte horretan bertan, Steinerrek Elkarte Teosofikoa utzi eta mugimendu antroposofikoa sortu zuen, eremu espiritualera giza esperientziaren eta garapenaren bidez iristea aldarrikatzen zuena. Lau urteko etenaldi horretan, Af Klintek bere estudioa utzi eta ama zaintzen jardun zuen, hark ikusmena galdu baitzuen. Af Klint lanera bueltatu zenean, jada ez zen Maisu Gorena haren eskua zuzentzen zuena. Artistak berak esanda, ordutik aurrera, barne-ahots batek iradokitzen zizkion bere margolanen gaiak eta bere kontrolpean zeuden lan horietako konposizioak eta formak. Garai horretan, ikusten eta entzuten zituen ikuspenetan inspiratuta jardun zuen lanean. 1915ean amaitutzat eman zituen laurogeita bi margolanek, sailetan multzokatuta, agerian uzten dute Af Klintek bere produkzioan izan zuen bilakaera. 1913–15eko Jakintzaren zuhaitza (Kunskapens träd) saileko lanek lotura estilistiko nabarmena erakusten dute Art Nouveauko motibo ezagunekin, xehetasunez irudikatutako apainduretan, kolore argietan, lerro kurbatuetan eta naturatik hartutako elementuetan. Garai horretako beste bi margolan-sailak, Beltxarga (Svanen) —1914 eta 1915 bitartean egindako hogeita lau lan— eta Usoa (Duvan) —1915eko hamalau lan—, xeheagoak eta programatikoagoak dira beren sekuentziazioan eta ikur ezagunagoekiko mendekotasunean²¹. Bere beltxarga zuri eta beltzekin, dualtasunetan barneratzen da Beltxarga multzoan berriro: argia eta iluna, gizona eta emakumea, bizitza eta heriotza. Beltxarga sinbolo bat da alkimian, harri filosofala sortzeko beharrezko diren aurkakoen batasunari dagokiona. Blavatskyk “espirituaren handitasunaren” sinbolo gisa ere aipatu zuen beltxarga²². Zientzia eta ezkutukoa uztartuz, irudi figuratiboetatik abstraktuetara igarotzen dira Af Klinten pinturak: beltxargen ordez kuboak ditugu orain, eta zuri-beltzek kolore-espektro oso bati ematen diote bide: Goetheren teoriatik eta esoterista garaikideentzat (baita Steinerrentzat ere) interesgarriak diren beste teoria optiko batzuetatik hartuta dagoen espektro bati, hain zuzen. Usoa saileko irudiak, modu figuratuan zein abstraktuan, bakearen eta batasunaren ikur kristauetan oinarritzen dira, San Jurgiren eta Herensugearen alegoriarekin eta zodiakoaren zeinuekin nahasian.

Tenplurako pinturak sailaren azken margolan-multzoa, 1915ean amaitua, Af Klintek Erretaulak (Altarbilder) deituriko hiru mihise handi dira, “orain arteko sail guztien laburpena”²³. Lehenengo biek urrezko zirkulu eta triangelu aldeberdin bana dauzkate, batak erpina gorantz begira, beherantz begira besteak. Bi lanok, itxuraz, eboluzioaren teoriaren bertsio teosofikoarekin dute zerikusia, zeinaren arabera kosmosa eboluzio prozesu bete-betean baitago. Eboluzioa norabide bitan gerta daiteke: arlo fisikotik espiritualera igoz, eta izate maila jasotik mundu materialaren mugetara jaitsiz. Azken mihisean, urre-koloreko zeru-esfera bat da nagusi konposizioan. Erdian, sei puntako izar bat —sinbolo teosofikoa hori ere—, kontrako norabideetan orientatutako bi triangelu aldeberdinen elkartetik sortua, unibertsoa eta bere mugak sinbolizatzen dituena.

Tenplurako pinturak obraren adierazpen nagusi gisa, Erretaulak saileko lan horiek Af Klinten tenpluaren barruko santutegian kokatzekoak ziren. Beranduko (1930–31) koaderno batean deskribatu zuen bezala, eraikinak biribila behar zuen izan, Af Klintek ongi ezagutzen zituen beste bi kontenplazio eta espiritu-leku bezala: Munsö uharteko XII. mendeko eliza (Af Klintek etxe bat izan zuen han, 1912tik aurrera), eta Dornacheko (Suitza) Goetheanum, elkarte antroposofikoaren egoitza, Af Klintek sarri bisitatua 1920–1930 bitartean²⁴. Af Klinten diseinuek hiru mailatan pilatutako eraztunez osatutako egitura bat erakusten dute, gora ahala estutuz doana; eraztun-mailak eskailera helikoidal bat duen lau solairuko dorre zentral baten bidez konektatuta daude elkarrekin²⁵. Eta eraikinaren goialdean gela bat dago, aldare batekin. Af Klintek “indar eta lasaitasun” berezi batez betetako eta inguratutako eraikin bat irudikatu zuen²⁶. Haren plana ez zen inoiz gauzatu, baina, itxura denez, pintura-multzo hori 1928an aurkeztu zen Londresen, Zientzia Espiritualen eta Haien Aplikazio Praktikoen Munduko Konferentzian; artista bizi zela Tenplurako pinturak jendaurrean erakutsi ziren aldi bakanetako bat izan zen hura.

Tenplurako pinturak bukatuta, 1915eko amaieran, Af Klintek margotzen jarraitu zuen, antzeko gai eta estiloko lanak eginez. Hala ere, aurreko lanetako espiritismotik aldendu zuen bere sorkuntza artistikoa, gero eta gehiago. 1917an, margotu bitarteko kanalizazio espiritualak egiteari utzi zion, eta, horren ordez, bere behaketa eta interesetan jarri zuen uste osoa, modu kontzientean, artegintzaren ikusmolde tradizionaletara hurbilduz bere praktika. Garai horretan, arreta berezia eman zien mundu naturalari eta sinesmen erlijioso eta espiritualei, eta bi gaiak elkarrekin konbinatu zituen sarritan.

Bere bizitzako azken hamarkadetan, 1906an jorratzen hasia zen gai eta ikuspegi estilistikoetan sakontzen jarraitu zuen Af Klintek. Kontu handia izan zuen, halaber, Tenplurako pinturak hurrengo urteetan behar bezala ulertuko zirela segurtatzen. Besteak beste, lan horiek hartu bide zituen tenplu baterako planoak zehaztu zituen, bere lehen oharrak editatu eta berrantolatu zituen, eta bere praktika espiritualarekin lotutako artelan guztiak katalogatu zituen. 1944an hil zen, laurogeita bat urte zituela, tranbia-istripu baten ondorioz. Artistaren ustez, Tenplurako pinturak eta ondorengo beste sail abstraktuak bere garaikideen ulermenetik harago zeuden, eta pentsatzen zuen hobe zela haiek etorkizuneko ikusleentzat gordetzea: “Aurrera eraman ditudan esperimentuak [...] gizateria esnatu behar zutenak mundura jaurtiak izatean, ahalegin aitzindariak izan ziren. Lohi artean ibilita ere, aratz iraungo dute”²⁷. Af Klintek aginduta utzi zuen bera hil eta hurrengo hogei urteetan bere lanak ez erakusteko, baina lau hamarkada baino gehiago igaro ziren haren pintura berritzaileak jendaurrean berriro erakutsi arte.

[Itzulpena: Rosetta Testu Zerbitzuak]

Oharrak

 

1. Testu hau Hilma af Klint: Paintings for the Future erakusketaren katalogoan (Solomon R. Guggenheim Foundation, New York, 2018) argitaratutako “Temples for Paintings” testutik hartuta eta moldatuta dago.
2. Af Klint arte modernoaren kanonen barruan kokatzeak dakartzan zailtasunetan sakontzeko, ikus David Max Horowitzen “Museorako pinturak: Hilma af Klint eta arte modernoa” saiakera katalogo honetan.
3. Iris Müller-Westermann, “Paintings for the Future: Hilma af Klint—A Pioneer of Abstraction in Seclusion”, hemen: Hilma af Klint—A Pioneer of Abstraction, Müller-Westermann eta Jo Widoff (zuz.), erak. kat., Moderna Museet/ Hatje Cantz, Ostfildern, 2013, 38. or.
4. Åke Fant, “Secret Pictures by Hilma af Klint”, hemen: Hilma af Klints hemliga bilder/Hilma af Klintin salaisia kuvia/ Secret Pictures by Hilma af Klint, erak. kat., Nordiskt Konstcentrum, Helsinki, 1988, 23. or.
5. Nilsson Julia Vossek identifikatu zuen hemen: Hilma af Klint: A Biography, University of Chicago Press, Chicago, 2022, 86. or. Ikus Vossek taldeari eta haren jardunari buruz idatzitako kontakizun argigarria haren liburuaren 2. atalean, “The Five”, 84–94. or.
6. Mugimendu espiritistak mugimendu sufragistarekin ere bazuen lotura. Lotura horri eta Af Klintekin zuen harremanari buruz gehiago sakontzeko, ikus Lucía Agirreren “Hilma af Klint: bere garaiko emakumea” saiakera katalogo honetan.
7. Hemen aipatua: Fant, “Secret Pictures”, op. cit., 24. or. Mezu hori psikografo bidez jaso zuten 1905eko otsailaren 21ean.
8. I. Müller-Westermann (ed.), “Paintings for the Future”, op. cit., 41. or.
9. Bostak taldeko gainontzeko kideen artean zabaldu zen ezinegona Ernst Josephson margolari suediar ospetsuarekin gertatutakoaren ondorio izan daiteke, neurri batean. 1880ko hamarkadan, artista suediarrak adierazi zuen ikuspen mistikoetatik hartzen zuela inspirazioa, eta horrek garai hartan loratzen ari zen mugimendu espiritistarekin lotzen zuen, zeharka bada ere. Kontuak kontu, hamarkadaren amaieran, buruko gaixotasun ahulgarri batek hartu zuen margolaria, eta ez zen inoiz bere onera etorri. Ikus Michelle Facos, “A Controversy in Late Nineteenth Century Painting: Ernst Josephson’s The Water Sprite”, Zeitschrift für Kunstgeschichte 56, 1. zk. (1993), 61 eta 74. or.
10. Hemen aipatua: Fant, “Secret Pictures”, op. cit., 24. or.
11. Af Klintek Suediako Oresund herrian bere pinturak gordetzeko eraikin bat egiteko asmoa zuela Julia Vossek deskubritu zuen artistaren 1930–31ko koaderno batean (HaK 1047). Ikus Voss “The Traveling Hilma af Klint”, hemen: Hilma af Klint: Paintings for the Future, erak. kat., Solomon R. Guggenheim Foundation, New York, 2018.
12. Hemen aipatua: Anna Maria Svensson, “The Greatness of Things: The Art of Hilma af Klint”, hemen: Hilma af Klint, John Hutchinson (ed.), erak. kat., Douglas Hyde Gallery, Dublin, 2005, 19. or.
13. Casselen artelanari eta haren eta Af Klinten arteko adiskidetasunari buruzko informazio gehiago lortzeko, ikus Kurt Almqvist eta Daniel Birnbaum (ed.), Anna Cassel: The Saga of the Rose, Bokforlaget Stolpe Ab, Stockholm, 2023.
14. Daniel Birnbaum eta Emma Enderby, “Painting the Unseen”, hemen: Hilma af Klint: Painting the Unseen, erak. kat., Serpentine Galleries/Koenig Books, Londres, 2016, 10. or.
15. Helena Blavatsky, The Secret Doctrine: The Synthesis of Science, Religion, and Philosophy, Theosophical Publishing Company, Londres, 149. or., hemen aipatua: Mark S. Morrisson, “Occult Chemistry and the Theosophical Aesthetics of the Subatomic World”, RACAR: Revue d’art canadienne/Canadian Art Review 34, 1 zk. (2009), 86–97. or. 
16. Morrisson, “Occult Chemistry”, 89. or. 
17. Annie Besant, “Occult Chemistry”, Lucifer: A Theosophical Magazine 17 (1895eko iraila–1896ko otsaila), 215. or., berriz inprimatua hemen: Annie Besant eta Charles W. Leadbeater, Occult Chemistry: A Series of Clairvoyant Observations on the Chemical Elements, Theosophical Publishing Society, Londres, 1908, XIV. or. Ikus, baita ere, Sumangala Bhattacharya, “The Victorian Occult Atom: Annie Besant and Clairvoyant Atomic Research”, hemen: Strange Science: Investigating the Limits of Knowledge in the Victorian Age, Lara Karpenko eta Shalyn Claggett (ed.), University of Michigan Press, Ann Arbor, 2017, 204–05. or. 
18. Hilma af Klint, koadernoko sarrera (irailak 27, 1907), hemen aipatua: Åke Fant, “The Case of the Artist Hilma af Klint”, hemen: The Spiritual in Art: Abstract Painting, 1890–1985, Maurice Tuchman (ed.), erak. kat., Los Angeles County Museum of Art, Abbeville Press, New York, 1986, 157. or. 
19. Hemen aipatua: A. Maria Svensson, “The Greatness of Things…”, op. cit., 19. or. 
20. Af Klintek 1924an Stockholmeko Elkarte Antroposofikoan eman zuen hitzaldi batetik hartua, hemen aipatua: Voss, Hilma af Klint: A Biography, 156. or. Erregistro historiko batean oinarrituta, Vossek hainbat azalpen ematen ditu 1908ko topaketa horren inguruan bere liburuaren 3. atalean, “Rudolph Steiner Visits Sweden”, 154–61. or. 
21. Sail horien gaineko beste irakurketa baterako, Af Klinten garaiko politikari buruzko gogoeta eta guzti barne, ikus Julia Voss, “Barraskiloaren izenean. Hilma af Klinten utopia” saiakera katalogo honetan.
22. Blavatsky, Secret Doctrine, op. cit., 357. or. 
23. Hemen aipatua: A. Maria Svensson, “The Greatness of Things…”, op. cit., 22. or. 
24. Eskerrik asko Ryan Newbanksi, Munsö elizaren berri emateagatik.
25. Julia Voss da eraikina (bere dorre eta behatokiarekin) maila askoz osatua dagoela deskribatzen duen lehena.
26. Hilma af Klint, koadernoko sarrera (martxoak 31, 1931), HaK 1047 (1930–31), 78. or. 
27. Hemen aipatua: A. Maria Svensson, “The Greatness of Things…”, op. cit., 17. or.

PDF-a JAITSI