Edukira zuzenean joan

Chillida 1948-1998

katalogoa

Chillida edo gardentasuna

José Ángel Valente

Izenburua:
Chillida edo gardentasuna
Izenburu originala:
Chillida 1948-1998
Egilea:
José Ángel Valente
Argitalpena:
Madril: Museo Nacional Reina Sofía/Aldeasa, 1999
Neurriak:
31 x 25 cm.
Orrialdeak:
416
ISBN:
84-8026-129-3
Lege gordailua:
M-14011-1999
Erakusketa:
Chillida 1948-1998
Gaiak:
Giza gorputza | Artea eta espazioa | Artea. Teoria | Sorkuntza artistikoa | Argia | Espazioa | Forma | Materiala | Materialtasuna | Espiritualtasuna
Artelan motak:
Eskultura
Aipatutako artistak:
Chillida Juantegui, Eduardo

Uztaileko udamin-egunotan, hilaren hogeita bian hain zuzen ere, albiste ilun, mingarriak datozkigu Espainiatik. Antonio Saura hil da, eta bitartean, hemen ondoan, Vevey-en, iraun egiten du haren lanak galdutako adiskide horrek bizi zela inauguratutako azken erakusketan. Eduardo Chillida-ri buruzko testu bat idatzi behar dut nik, hala zegoen aurreikusia, baina ezingo nioke beste ataririk eman heriotza horri buruzko lerrook baino.

Eta berriro ere, bertan edo bertatik ulertzen dut arte guztiak materia beretik sortzen direla. Saurak, izan ere, ondokoa idatzi zuen:

Pinturak iraun egiten du eta iraun eta biziraun egingo du, gizakien berezko jariaketa baita eta, ondorioz, ezin du hil. Nire definizioa: berezko jariaketa.

Mandorla (1982) izeneko nire poema bat ondoko hitz hunkigarriekin hasten da:

Idaztea erretxina jariatzea bezalakoa da; ez da ekintza bat, berezko eraketa motela baizik.

Sorkuntza guztiak ezezagun zaigun oro bere baitan taupadaka hartzen duen jatorrizko umetokitik jaiotzen da. Horri zor zaio iluntasunean sartzean aldez aurreko orientabiderik ez izatea. Eta hortik sortzen da erantzun bakarra, baiezkoa, jaso dezakeen Eduardo Chillidaren galdera zorrotz horietako bat:

Ez al da artistaren ezinbesteko urratsa izango maiz bere burua orientabiderik gabe aurkitzea?

Pixkanaka, oso pixkanaka, itzala garbitu eta argia nagusituz joaten da. Orduan, iluntasunean guztiz murgildu ostean, jakin genuen zer eman zitzaigun: materia eta formaren bidez aurkezten zaigun bere agerkundea. Forma, dakigunez, ez da gainezarritako zerbait; beraren bidez ezagutzera ematen den materiak berak sortua baizik. Forma artistarentzat, diosku Nietzsch-ek, artista ez denak hondo deritzon horixe da. Jakina, sortzeko hondoraino iritsi beharra dago, iluntasunaren ondoraino. Izan ere, iluntasunean murgildu ostean artelana sortzen baita, eta orduak soilik ezagutuko dugu, oraindik dardarti sortzen den argiaren ertz marraztu berrian.

Egunsentian artelana ezagutu nuen, dio Chillidak. Mila modukoa izan daiteke, baina bakar batekoa aldi berean.

Existitzen ez diren generoek gauza bakarra adierazten dute, ezer adieraztekotan, alegia, sortzaile bakoitzak, orientabiderik gabe dabilela, iluntasunean murgiltzeko darabiltzan tresnak. Zalantzarik gabe, modernotasunaren bizipenak Laokoonte-aren muga bereizle ziurrez askoz haraindiko eraman gaituzte, hain zuzen ere, bizipenetatik sortutako jakintza izateagatik.

Zeri zor litzaioke, bestela, Eduardo Chillidaren beste galdera hau?:

Eraikuntza eta poesia ez al dira, bada, arte guztien funtsezko osagaiak?

Egunsentian artelana ezagutu nuen. Orduan jakitun nintzen egiten nintzenarekin edo nire buruaz jabetu zenarekin. Euskal artistak, Arte Ederren Akademiarako sarbide-hitzaldian (1994) egindako galdera zorrotz edo proposamenetan, galdera bera egin zuen berriro ere:

Ba al du mugarik izpirituak?

Galdera honi erantzuteko beste galdera bat egingo nuke: materiak, materia mugagabe eta itxuragabeak, ba al du mugarik? Izpiritua materiaren mugagabetasunaren metafora da. Chillidaren hainbeste lanetan agertzen zaigun mugagabetasun horren arteko adibide adierazgarriena Zeruertzaren gorazarrea (Elogio del horizonte) dela esango nuke. Izan ere, 1990ean Gijongo itsas ertzean kokatutako eskultura honen egiturak eta kokaguneak bukatu gabeko tenplu baten kutsu sakratua ematen dio, mugarik ez duenera, zeruertzera, jainko aldi berean gertuko eta urrutikoari, baina beti lortuezinezko eta agindutakoari begira agertzen baita. Orduantxe bihurtzen al da maisulana gorazarre ala agerkunde?

Muga edo ertzaren nozioa –eta funtzioa–, funtsezkoa da Chillidaren eskulturagintzan. Muga hori hizpide hartzean modernotasuneko Espainiako maisu handietako bat datorkit gogora, Luis Fernández, azken urteotan, estudiorik ez zuela eta belaunen gainean jarritako ohol batean pintatzen zuen –eta harrigarriro marraztu ere– betierekotasuna: lurrari, urei eta aireari dagozkien muga hirukoitza –mugagabea– hiru koloretako zerrenda bana margotuz adierazi baitzuen.

Muga eta mugagabetasuna. Eskuerazinezko agertzen zaigun zeruertz baterako hurbilpen jarraia, baina betiere beregana garamatzala. “Hurbil dago Jainkoa, baina zaila da harenganaino bertaratzen” idatzi zuen Hörderlinek Patmos-ko lehen ahapaldian.

Mugagabekora atzeraezinezko moduan garamatzan mugaren deialdi baztertuezina. “Goi­goian egin nuen hegan, hain goian harrapatu ere egin nuela” idatzi zuen Juan de la Cruz-ek, Chillidak berariazko gorazarre egingo zion idazleak.

Baino hain goian hegan egiten ahal izateko, airearen alderdi sotilenean hegalak astintzera iritsi beharra dago. Leonardo-ren txoria handik zebilen ia pisurik gabe bere kasa hegan egiten saiatzen. Gorgias-ko mitoaren arabera, hortxe zeuden hain zuzen ere, Zorionekoen Uharteak, airearen ozeano mugagabeak inguratuta.

Oso antzeko gaiez ari dela, gai berberaz ez denean, Kosme de Barañano-k Adolphe Appia musikari, arkitekto eta antzezpenean aditu bikain suitzarra aipatzen du, eta zera dio hari buruz:

Appiaren antzezpenak ikustean gehien harritzen duena, garrantzi gehien duena zeruertza da, zeruak eta urak bat egin eta elkarrekin nahasten diren lekua: bertan ez da mugarik eta amaierarik pentsa daitekeen ezertarako.

Horra hor mugaren mugagabetasunaren auzia. Jacques Dupin zuzen ibili da Chillidarengan “zirrikitu baten arteko hutsune” meharrak banandutako aurkarien arteko aurkaritzak zenbateko garrantzia duen nabarmentzean. Agian ez litzateke alferrikakoa izango “zirrikitu baten arteko hutsune” hori, Lilian Silburn-ek hutsari, ezerezari eta amildegiari buruz ari dela, hau da, tradizio mistikoak Jainkoa kokatzen duen ez-lekua zer den zehaztea.

Tradizio horretan, aurkariek elkar osatzen dute, eta batasuna, jatorrizko batasuna, Eckhart maisuaren “batasun soila” adierazteko balio dute. Nire ustez, izpirituaren garapen-prozesu hauek guztiak nabarmenak dira euskal eskultorearen lanak bizi izandako garapen artistikoan.

“Batasun soilerako” itzulera honek mugak urratzea dakar eta horren adierazpiderik sakonena edo ederrena Chillidak alabastroa lantzeko moduan dago. Artistaren estudioan alabastro lehengai landugabea ukitzeko aukera izan nuen, eta bere formari zabaltzen ez zitzaion bloke trinko handi gisa aurkeztu zitzaidan material hura.

Eskultoreak alabastroa lantzean argia materia horren barru-barruraino sartzea ahalbidetu behar du, argiak zeharkatzean, bere forma har dezan.

Materiarako sartzea. Mugaren deuseztatzea. Lanaren hartzaileak ezingo luke esan alabastroa non bukatzen den eta argia non hasten den. Bien arteko batasuna elkarrekiko edo bakar baten gardentasunean gauzatzen da.

Gardentasuna, jainkoa, gardentasuna, Juan Ramón Jiménez-en Animal de fondo (1949) poema eder, eskuraezinezkoan hitzetan ageri zaigun bezala. Hondoa eta bertan barrentzea. Argia bereganatu ostean, materia mugarik gabeko forma bat garatzen barrentasunaren sabeleko erreinuko gardentasun miragarrian. Chillidaren eskultura handiek, Zabalagan ikusgai dauden zenbaitzuk esaterako, egitura itxi gisa aurkezten zaizkigu, nahiz eta, berez, barne-espazio bateko sakontasun mugarik gabe irekia inguratzen eta hesitzen duten arren.

Ezaguna da eskuak, bere eskuak, bere lanaren garapenean zehar adierazi izan duena. Eskua itxi egiten da, eskumuturra da, barrentasun erabatekoa. Eskua zabaldu egiten da, esku ahurra da: bestengana zuzentzeko forma hutsa, elkartasuna. Eskua zabaldu eta itxi egiten da, dardara eta taupadaka egiten du: eskua hegala da, hegaztia, berri ematearen adierazgarri. Eskuak bihotzaren mugimendu bikoitz bera du.

Arnasa botatzean hats bihurtzen naiz; arnasa hartzean, berriz, gizon idatzi zuten K.o. II mende inguruan Lao-tseuren Eraldatzeen liburuan. Hatsak munduarekin lotzen nau; arnas hartzeak nire-gure berezko barrenarekin.

Eskuak sorkuntzaren sinbolo nagusiak dira. Jaungoikoa, Genesian, giza irudia sortzen du buztin hezetik, beraz, eskultorea izan zen aurrena, eta abstraktua jakina, orduan ez baitzen giza irudia existitzen oraindik. Horixe da sortzailearen egitate bakarra. Ondoren ugalketa etorri zen.

Jainkozko egitate horrek, eskultore-buztinlari egite horrek, sorkuntza ulertzeko modua mugatzen du. Nik esku horien indar sortzaile guztia sentitu nuen, –Eduardo Chillidak berak, ahurtasunaren gauzatzaile handia den aldetik inork baino gehiagotan eta indar gehiagorekin sentituko zuen hori– El fulgor-eko XXVI poeman (1983):

Eskuez hitzak sortzen dira, eskuez eta beren ahurtasunean gorpuztu egiten dira hitzak bestela esan ezin genezakeen hitzak alegia.

Klaus Bussman-en arabera, bolumen zehatzaren aurrean “hutsa, ezereza” kontrajarri zuen Chillidak berehala. Bussmanen esalditik azken nozioa hartuko dut: ezereza. Gure eskultoreari buruzko zenbait interpretarik nekez onartzen dute hutsaren eta ezerezaren arteko parekotasuna, batasuna ez denean.

Sorkuntzaren sorlekua ezereza da edo, bestela esan da, ezerezaren sorrera sorkuntza ororen aurreko gertakaria da beti. Artistak etengabe itzuli behar du jatorrira, mundua ex nihilo hasi dadin berriro ere, lehenbiziko sorreran bezala . Ezereza ez du gabezia bat adierazten, izateko aukera edo izaeraren hazia baizik.

Benetako artistek hala ulertu izan dute beti. 1992 inguruan Willem De Kooning-en Idazkiak direlakoak frantseseratu egin zituzten (ingelesez, holandesez eta italieraz idatzitako jatorrizko testuetatik abiatuz). Testuan ondokoa irakur daiteke.

Genesiak diosku hasieran ezereza zegoela, eta hortik abiatuta Jainkoak bere egintza sortu zuela. Hona, artista batentzat argi eta garbi dagoen zerbait.

Ezingo nuke Eduardo Chillidaren lanaren ibilbide luzea, bilakaera sortzailea beste gardentasun edo argitasun batetik ulertu.

[Itzulpena: Guggenheim Bilbao Museoa]