Alice Neel: pertsonak lehenbizi

katalogoa

Humanista anarkikoa

Kelly Baum eta Randall Griffey

Alice Neel (1900–1984) pintore estatubatuarra, Merion Square-n (Pennsylvania) jaioa eta, handik gertu, Colwyn-en hazia, bere beste ezaugarri nabarmen batzuen artean, erabakitasun irmo baten jabe zen, humanismo erradikalaren etika bati dena ematekoa¹. “Niretzat, pertsonak lehenbizi”, esan zion 1950ean Mike Gold kazetari eta aktibistari, Daily Worker egunkari komunistarako elkarrizketa batean. “Gizakiaren duintasuna eta betiereko garrantzia aldarrikatzen saiatu naiz”². Neelek askotan errepikatu ohi zituen bere misioa definitzeko erabiltzen zituen hitzak; bere humanismoan dago —hedadura handikoa eta politikoa— bai bere bizitza eta bai bere obra ulertzeko gakoa. Neelentzat, humanismoa ikuspegi bat—eta filosofia bat— zen, baina baita praktika bat eta erantzukizun bat ere, zerikusi gutxi zuena humanitateen diziplina akademikoarekin, zein Errenazimenduko antzinate klasikoaren azterketarekin. “Ismo” politikoekin eta estilistikoekin —hau da, kategorikoki definitutako ideia eta sistema estetikoekin— obsesionatuta zegoen mende batean aktibo, Neelek harro adierazi zuen bere izateko arrazoia eta, izan ere, bere ibilbidearen bukaera aldera hauxe aldarrikatu zuen: “Badakizue benetan zer naizen? Humanista anarkiko bat naiz ni”³. Ondo merezita zuen identitate hori, bizitza baten gailurra, borrokez, galerez, traizioez eta abandonuez josia, baina baita abenturaz, deskubrimenduez, iraunkortasunez eta, denborarekin, bere talentu itzelaren aintzatespenez josia ere.

Giza irudiarekiko zuen interesean nabarmendu zuen modu esplizituan Neelek bere humanismoa. Bere ibilbidean zehar, bizitasun agorrezin berarekin irudikatu zituen emakumeak eta gizonak, haurrak eta helduak, aberatsak eta pobreak. Baita arraza eta etnia desberdinetako pertsonak ere, bereziki 1938an Spanish Harlemen bizitzen jarri zenean (East Harlem/El Barrio). “Ez dira erretratu on asko margotzen gaur egun”, esan zuen Neelek, “eta nire ustez gerra honen guztiaren, merkantilismoaren eta faxismoaren erruagatik joan dira gutxika gizakiak debaluatzen, gutxiesten, baztertuak eta degradatuak izaten”⁴. Beste hitz batzuetan esanda, deshumanizazioak eman zuen bidea pertsonak artearen arlotik desager zitezen, eta horrek, gainera, gizadiaren krisia luzatzeko eta sakonagoa izateko balio izan zuen.

Neelen asmoa hauxe zen, egoera horri aurre egitea giza irudiak sortuta, berarentzat, neurri handi batean, humanismoaren aldeko bere borrokaren isla bat eta, aldi berean, humanismoa defendatzeko arma baitziren. 1951n artistak New Yorkeko New Playwrights Theatre-n egin zuen erakusketa zela eta, Goldek idatzitako saiakera batean zioen, “Alice Neelek ez dio inoiz inori utzi bere gizatasuna kentzen. Jarrera heroikoa da hori pintura estatubatuarrean, zeinetik, azken hamabost urteetan, baztertu egin baita gizadia, eta bere ordez ezarri baitira perbertsio mekanikoak, txarolezko amesgaiztoak eta beste hainbat sinbolo gaizbera, hilzorian den ordena sozial batenak”⁵. Neelentzat, erantzukizun etiko bat zen artearen planteamendu humanista bat hartzea.

Komeni da adieraztea Neelek ez zuela onartu “pintore erretratugile” etiketa, batez ere halako ikusmolde bat zegoelako genero errespetagarri eta kontserbadoretzat zuena erretratua, persona erretratatuak gorestea helburu zuena. Neelek, jakina, erretratuak egin zituen arren, bere obrak “pertsonen irudiak” zirela azaldu ohi zuen, neurri batean nahiz osotasunean historia-pintura antzeko zerbait osatzen zutenak⁶. Patricia Hills arte-historialariari hau esan zion, “pertsonen irudiek beste ezerk ez bezala islatzen dute beren garaia. Erretratuek, kalitate artistikoa dutenean, kultura, momentua eta beste gauza asko islatzen dituzte […] Artea historiaren modalitateetako bat da […] Hau da, pintura bat [pertsona baten erretratua] da, baina Zeitgeist delakoa ere bada, garaiaren espiritua, alegia”⁷. Zein pertsona pintatu erabakitzea, eta pertsona haiek guztiak noiz eta nola pintatu, bere proiektu zabalago bati erantzuten zioten faktoreak ziren; alegia, denboraren joanean historiak izandako bilakabidea ez ezik, orainean gertatzen diren krudelkeria- eta opresio-kasuak ere jasota uzteko bere proiektuari. Hala, horrek bultzatu zuen irudikatzera bai injustiziaren biktimak eta bai injustiziari aurka egiten beren bizitza osoa eman zuten pertsonak.

Neelen humanismoa, hasiera batean, 1920ko hamarkadako Kubaren arragoan ernaldu zen. Han, bere senar Carlos Enríquezek La deshumanización del arte (1925) eman zion irakurtzeko, José Ortega y Gasset filosofoarena; arte abstraktu modernoan datzan gizatasunaren kontrako bulkadaren kritika bat. Obra polemiko horretan, Ortegak giza presentziaren antagonikotzat definitzen zuen modernitatea, eta kexu zen, esanez “jende berriak ‘tabutzat’ hartu du gizadiari lotutako injerentzia oro artean”. Eta gaineratu zuen, “Koadroa, errealitatea berdintzeari uko egitean, zera bihurtuko litzateke […] koadro bat, irrealitate bat. Espresionismoa, Kubismoa eta abar, neurri batean edo bestean, artearen norabide erradikal horretan hartutako erabaki hori egiaztatzeko saialdiak izan dira. Gauzak pintatzetik ideiak pintatzera pasatu dira”⁸. Giza irudia pintatzeko bere dedikazioagatik, Ortegaren testuaren benetako hedatzaile bat dirudi Neelek, arte humanistak nahitaez modernitatearen eta, bereziki, abstrakzioaren joera nagusitik urruntze kritiko bat eskatzen duelako bere ustez. Urte batzuk geroago, Neelek berak adierazi zuen “profetikoa” zela Ortega, eta “artearen aro oso bat” aurreikusi izanaren meritua eman zion haren liburuari⁹.

1920ko hamarkadaren bukaeran eta 1930eko hamarkadan zehar, AEBn aktibista sozialistekin eta komunistekin izandako elkarraldiek are gehiago moldatu zuten Neelen humanismoa; 1935ean Alderdi Komunistako kide egin zen eta aldizka egon zen alderdian afiliatua bere bizitza osoan zehar¹⁰. Hark bildutako bibliografia marxista—barnean ere hartzen dituena garaiko egunkari eta aldizkari hauek: Daily Worker (1924–1958), New Masses (1926–1948), Art Front (1934–1937), Masses & Mainstream (1948–1956), Mainstream (1956–1963) eta Daily World (1958–1986), zeinen aleak kontserbatzen diren artistaren artxiboan— bere ideia politikoen ezinbesteko adierazle bat da, klase sozialari, arrazari, eta genero-berdintasunari dagokienez. Sindikalista, idazle ezkertiar eta komunista ugariren laguna zen Neel. Haietako batzuk erretratatu zituen, besteak beste, Mike Gold eta Pat Whalen eta ilustrazioak egin zituen haien liburu eta egunkarietarako. Gainera, sinergia nabarmen bat dago testu horien eta Neelen artearen artean. Adibidez, zamaketari batzuk lanetik bueltan irudikatzen dituen bere hiriko paisaia malenkoniatsuak 1936–37an zamaketariek egin zuten greba ekartzen du gogora; egunkari komunistek, haien artean Daily Workerek zabaltasunez jaso zuten errebolta, alegia. Masses & Mainstream aldizkarian agertzen ziren desabantaila egoera larrienetan zeuden haurren irudiek —besteren artean, mutil puertorricoar baten argazkia 1949ko abenduko zenbakiaren azalean—, kazetaritza-generoaren kutsua badute ere errukia erakusten dutenek, Neelek Spanish Harlemgo haurrei egin zizkien erretratu horien bikiak dirudite ikonografiaren aldetik —besteak beste Neskatila puertorricarra aulki batean eserita (Puerto Rican Girl on a Chair) eta, batez ere, Mutil hispanoa (A Spanish Boy). Masses & Mainstreamen zenbaki berean Neelen Martiria (The Martyr) marrazkia ageri da, “epaiketa gela batean egindako apuntea”, Harold Medina epailearena; epaile hura buru izan zen Foley Square-ko epaiketa polemikoan, non sedizioagatik kondenatuak izan ziren Alderdi Komunistako hamaika kide. Denborarekin, bere ideia politikoek eboluzionatu ahala, eskubide zibilen eta feministen aldeko mugimenduetan parte hartzen hasi zen Neel. Mugimendu horiek talde propioak eratu zituzten komunismoren barruan 1930eko hamarkadaz geroztik, liburuki honetako saiakera batean Kelly Baumek aztertzen duen gai konplexua, alegia.

Neelek humanistatzat zuen bere burua, jendeari gizatasuna kentzeko balioko zuen edozeri zioen gaitzespenagatik, bereziki gutxiengoa ziren etniei eta beheko eta langile-klaseetako kideei. Horrek ere argitzen du desberdinkeria eta opresioa murrizten ahalegintzen ziren ideologia progresistekiko bere atxikimendua. Izan ere, Neelek mundu modernoaren antihumanismoaren kontrako antidoto gisa proiektatzen zuen bere humanismoa, pairatzen dugun “arratoi lasterketa” gisa deskribatzen zuena¹¹. Bere iritziz, kontua ez zen bakarrik pertsonen funtsezko duintasuna eta legitimotasuna berrestea, mundo bidegabe baten aurrean, baizik eta jarduteko haien gaitasuna eta haien autonomia aitortzea ere, mehatxu anitzen aurrean, indibidualismoaren eta kontsumismoaren indarretatik hasi eta teknologiaren, arrazismoaren, sexismoaren eta, batik bat, kapitalismoaren indarretaraino. Dena den, horrek guztiak ez zuen esan nahi pintatzen zituen pertsonak idealizatu edo goresten zituenik. Aitzitik, giza esperientziaren konplexutasuna bere osotasunean aditzera ematen saiatzen zen Neel. 1976an esan zuen bezala: “Bizitzako borroka, tragedia eta poz guztia erakusten saiatzeko pintatzen dut”¹².

Neelen humanismoak erabat blaitzen du bere obra, aukeratutako gaietan baina baita bere margotzeko eran ere. 1921etik 1925era, Philadelphia School of Design for Women-en ikasi zuen, eta bertan errealismo piktorikoko estilo jakin bat garatu zuen, Robert Henrirena nolabait gogorarazten duena; eskolako irakasle izan zen hura, 1892etik 1895era, eta eragin nabarmena izan zuen gerora han ikasitakoetan¹³. Gainera, Henriren The Art Spirit (1923) liburuak inpaktu handia izan zuen artista izatear zegoen Neelengan, eta artea sortzeko garaian autorea giza esperientziari eta emozioari lehentasuna ematearen alde bereziki agertu izanak. “Bizitza eta artea ezin dira bereizi, eta artista bakar batek ere ezin du sortu, biziki nahi izanda ere, ‘edertasun puruaren’ lerro bat, hau da, giza sentimenduetatik bereizten den lerro bat”, aldarrikatzen zuen Henrik The Art Spiriten. “Gure sentimenduak saihestu nahi izatea, egin ezin dugun eta egin behar ez dugun zerbait da”¹⁴.

Henriren filosofiari eutsita, Neelek elkartu egin zituen naturaren behaketa arretatsua eta sotiltasun piktorikoak, bai margotutako pertsonaren eta bai bere buruaren nortasuna eta izaera aditzera ematea helburu hartuta. Analisiaren eta intuizioaren elkarketa nabarmen hori agerikoa da kontserbatzen diren bere aurreneko obretan ere, adibidez Neska frantsesa (French Girl), seguruenik klasean modelo batekin egindako ariketa akademiko baten emaitza den horretan. Henriren eraginak bere ibilbide osoan iraun bazuen ere, gutxika, Neel modu ausartago eta espresionistago batean hasi zen erabiltzen pintura eta koloreen paleta, batez ere Kuban izan zuen egonaldian eta ondorengo urteetan; horren erakusgarri dugu Ama eta haurra, Habana (Mother and Child, Havana), artistak behin eta berriro atzera helduko zion gaia, edo Altzaridun gela batean garbitzen (Bathing in a Furnished Room) pinturako barnealde klaustrofobikoa. Neelen esperimentazio formalaren beste mugarri bat, oso bestelako planteamendu batekin bada ere, Ahalegin hutsala (Futility of Effort) da, soiltasun kezkagarria sumatzen zaion irudikapena, ia abstraktua, ume baten heriotzarena¹⁵.

1930eko hamarkadan, Neelek pixkanaka saihesten jardun zuen Henrirengandik jaso izan zituen printzipio estetikoak, eta bereziki piktorizismoaren aldeko haren enfasia. Errealismo sozialaren helburuetako asko bere egitean, zeina, oro har, Ipar Amerikako bizitza modernoan oinarritzen zen, Neelek gero eta nabarmenago gaitzetsiko zuen pintura konbentzionalaren birtuosismoa, eta gero eta gehiago baliatuko zen inperfekzioaz bere teknikaren parte gisa. Bere obraren testuinguruan, planteamendu hori bere gaiei atxikitako gizatasunarekin lotzen da, baita bere subjektibotasunarekin ere. 1960ko hamarkadaz geroztik, pintura-estilo zuzen bat garatzen jardun zuen Neelek, marrazten ariko balitz bezala pintatzen, Vincent van Goghen teknika gogorarazten duena. Horregatik, Neelen koadroak behatzen dituenak sumatu egiten du nolabait haren eskua (ezkerra) lanean, eta, hain zuzen ere, ezaugarri horrek bereizten zituen bere sortze-lanak Bigarren Mundu Gerraren aurretik eta gerra aldian AEBko artean eta diseinuan nagusi zen Makinaren Aroko estetika akasgabe eta zehatzetik (Prezisionismo mugimendukoa, adibidez), baita 1960ko hamarkadako abstrakzio geometrikotik eta pintura figuratibotik ere—1970ean Whitney Museum-en antolatu zen 22 Realists erakusketan aurkeztu zenaren motakoa—¹⁶. Neelen pintatzeko modu askeak, zenbaitetan zabarra itxuraz, kasu batzuetan kritikari kontserbadoreen gustukoa ez bazen ere, goraipamenak jaso zituen gehienetan (nahiz eta horiek ez ziren, orokorrean, salmentetan bihurtu) artistaren ausartasun eta originaltasunagatik¹⁷.

Ohikoa zen Neelek bere gertuko inguruneko jendea pintatzea, helmenean zituen pertsonak, bere bihotzetik eta adimenetik hurbil. 1920ko hamarkadaren bukaeratik 1930ekoaren erdialdera arte sortu zituen irudietan, Kuban, Filadelfian eta New Yorken egindakoetan, bere senideak eta lagunartekoak irudikatzen ditu ia soilik: senarra eta bi alabak; lagunak; ama, aita eta neba; eta bere bikote Kenneth Doolittle, John Rothschild eta José Santiago Negrón. Obra horietako asko zeharo hunkigarriak dira. Urte haietan, Neel biluzien pinturarekin ere hasi zen esperimentatzen—helduenak eta gazteenak, gizonenak eta emakumeenak— baita neurri txikiko zenbait autorretraturekin ere. Kasu horietan, Neelek oso esperientzia intimoak islatu zituen, besteak beste, adimen-nahasmendua, erditzea, amatasuna, galera eta bakardadea, eta sarritan ematen zuen aditzera bere nahigabea ideologia burgesarekiko eta genero-rol konbentzionalekiko, eremu pertsonalaren eta politikoaren arteko lotura eginez.

1931 bukaera eta 1932 hasiera bitartean, Neel Greenwich Village-n jarri zen bizitzen, Koloreko Jendearen Aurrerapenerako Elkarte Nazionalaren (NAACP) eta Alderdi Komunista Estatubatuarraren (CPUSA) egoitzetatik gertu. Han ezarria zela, denbora gehiago eman zuen pintatzen, eta zenbaitetan bere familia hedatutzat har genezakeenarekin kolaboratzen, hau da, pertsona zuriez osatutako talde bat, bere kidekoak eta ezkertiarrak, gehienak aktibistak eta intelektualak, esaterako, Max White eta Dick Bagley. Eta erretratuak pintatzeaz gain, tarteka ere egiten zituen natura hilak, barneetako edo kaleko eszenak, hiriko paisaiak eta greben eta manifestazio politikoen irudiak. Obra horietako asko Public Works of Art Program-en (PWAP) eta, gero, Works Progress Administration’s (WPA) Federal Art Project-en babesari esker egikaritu zituen; artea babesteko proiektu publikoak ziren haiek, Franklin Delano Roosevelt presidenteak sustatutako New Deal-i zegozkionak, eta 1934an hasi zen Neel haietan parte hartzen, beste artista batzuekin batera, besteren artean Jacob Lawrence-rekin, eta haietan jarraitu zuen lanean 1943an bertan behera utzi ziren arte. Neel New Yorken behin-betiko ezarri bezain laster, bere gai fidelena eta iraunkorrena bilakatu zen hiria. Izan ere, bere koadroak, orokorrean hartuta, joan den mendeko erretratu bat dira, Manhattan uharte trinkoan eta bizitasun handikoan garatu bezalaxe. Izan ere Neelek Honoré de Balzac-i keinu eginez “giza komedia” gisa deskribatzen zuen horretarako eszenario perfektua zen Manhattan¹⁸. 1969an Time aldizkarian argitaratutako kritika batek hau zioen, “koadro bakoitza [Neelena] mikrokosmos suntsitzaile bat da, Manhattaneko megalopolisean aldi berean bikaina eta erotzeko modukoa den guztiarena”¹⁹. Batek Neelen artea ondo ezagutzen duenean, ezinezkoa da hiria eta hango biztanleak artistaren ikuspegitik ez ulertzea.

1938an Greenwich Village utzi zuen Neelek, eta bere bikotekide José Santiago Negrónekin Spanish Harlemera lekualdatu zen. Garai hartan, komunitate hartan izugarrizko aldaketa demografiko bat gertatzen hasi zen, jatorriz Puerto Rico, Kuba eta Dominikar Errepublikakoak ziren gero eta pertsona gehiago jarri baitzen han bizitzen. Susanna V. Temkinek bere saiakeran dioen bezala, El Barrioko eszenak pintatzeaz eta kaleko kultura zaratatsuan parte hartzeaz gain, Neelek, Kuban bizi izan zenetik, lehen aldiz erretratatu zituen pertsona afroamerikarrak, afrokaribetarrak eta latinoak²⁰. Erretratatutakoen artean asko bere moduko talde intelektual progresistetako kideak ziren, oro har komunistak—1930eko hamarkadaren hasieratik pintatzen jardun zituenak— eta ia guztiak zeuden inplikatuta giza eskubideen aldeko borrokan, baina beste asko bere auzokideak ziren, besterik gabe. “Inoiz ez naiz arrotz sentitu East Harlemen”, gogoratzen zuen Neelek, “gizatasun delikatua eta abegitsua aurkitzen baitut nire inguruan. East Harlem humanismoaren bataila-eremu bat da, eta hango jendearen aldekoa naiz ni”²¹. Kontuan izanda, orduan eta orain ere bai, pertsona zuriek, gizonezkoek eta klase-pribilejiodunak dutela hegemonia gizartean, Neelek Spanish Harlemen pintatu zituen pertsonetako asko, artistak utzi zituen irudiengatik ez balitz, orain inork ez luke jakingo zeintzuk diren, beren familiek izan ezik. Gainera, hiriko auzo hartara lekualdatu ondoren, bere etxeak—bere estudioa ere izan zena beti—, halako presentzia izan zuen bere lanean: alde batetik, hango giroak eragina izan zuelako bere modeloekin izan zituen intimotasun handiko elkarraldietan; eta bestetik, bere koadroetan irudikatuta agertu zelako askotan eszenaratzearen protagonistatzat ere.

Neel Spanish Harlemen bizi izan zen garaian, non 1962ra arte egon zen, Espresionismo Abstraktuak goraldia izan zuen eta, pixkanaka, baina irmo, ordeztu egin zuen WPAren aroko errealismo soziala, Neelek eta beste hainbat artistek praktikatzen zutena. Urte haietan, Neelek abstrakzio garaikidearen ustezko antihumanismoaren kontrako kritika eta antidoto gisa planteatu zuen bere jardun artistikoa. 1950ean, Jackson Pollocken “jario-pinturek” Estatu Batuetako artearen abangoardia berria definitzen zutenean, Neelek hau zioen Daily Worker egunkariko orrietan: “Arte abstraktuaren eta ez figuratiboaren kontra nago, gizakienganako gorrotoa adierazten duelako. Pertsonak artearen alorretik ezabatzea da bere asmoa, eta horrexegatik ez du sekula arrakasta lortzeko biderik izango”²². Neelek bere garaiko pintura abstraktuarekin zuen erlazioa aurreko adierazpenagatik suposatuko genukeena baino ñabartuagoa izan bazen ere —Julia Bryan-Wilsonek bere saiakeran aztertutakoaren arabera—, litekeena da ez objektibotasunaren eta abstrakzio espresionistaren aldeko nahitaezko joera kritikoari men egin nahi ez izateak 1950eko hamarkadan zehar artistari hain arreta gutxi ematearen atzean egotea; garai hartan, gainera, FBI zaintzapean zeukan bere jarduera politikoengatik²³. Berealdiko garrantzia du, gerra gorengo mailan zenean, Neelek abstrakzioarekiko bere objekzioa argitalpen komunista batean adierazi izanak. Izan ere, baliteke Neel garai hartako polemika politiko eta artistiko zehatz batean parte hartzen ari izana, non komunismoa aurre egiten ari zitzaion kapitalismoari, eta SESB AEBri, eta errealismo soziala abstrakzioari. Bitxia da ikustea, gerra hotzak indarra galdu zuenean, gauza bera gertatu zela abstrakzioarekiko Neelen gaitzespenarekin; are gehiago, bere bizitzako azken hamabost urteetan, modu publiko eta ohiko batean erakutsi zuen aurretik gutxietsi izan zuen estilo artistiko bat hartu zuela²⁴. 1962an Neel bizilekuz aldatu zen, East Harlemetik West Harlemera. Bertan, apartamentu bat alokatu zuen 107. Kalearen eta Broadway etorbidearen arteko elkargunean.

Lekualdaketaren ondoren, aldaketa formalak eta estilistikoak izan ziren Neelen obran: formatu handiagoekin lan egiteaz gain, kolore bizi eta ausartagoekin hasi zen esperimentatzen eta baliabide are urriagoak soiltasunez erabili zituen. Gainera, bere konposizioetako gaiek eboluzionatu egin zuten, baita zabaldu ere. Garai hartan, orain bezala, Upper West Sideko biztanleak askotarikoak ziren, beltzen eta latinoen komunitate handiak, immigranteak eta Columbia Univertsitateko ikasleak nahasten ziren han. Hala, diaspora global baten erdian bizi zela, Neelek beste jatorri batzuetako pertsonen aurreneko irudiak pintatu zituen: Asia hegoaldekoak, Ekialde Ertainekoak, Japoniakoak eta Hego Koreakoak; haietako batzuk 1965eko Immigrazio eta Nazionalitate Legeari jarraiki ezarri ziren AEBn. West Harlemen, Neelek bere corpus artistiko berritzaileenetako bati ekin zion ere: emakume haurdunen biluziak. Gai hori ez da askotan ageri mendebaldeko artearen historian, eta Neelek emakume haurdunen gorputz dilatatuak irudikatzen zituen moduak, ausardiaz eta irmotasunez, ez du inolako aurrekaririk. Biluzi horiek bezain erradikalak dira garai hartan egin zituen amen erretratuak. Obra horietan, umeen zaintzak berekin dakartzan konplexutasun emozionala eta karga psikologikoa aditzera eman zituen artistak. Izan ere, berak bizitako esperientzia bat zen, lau haurren ama zenez gero; eta horietako bi bakarrik hazi izan zituen helduarora iritsi ziren arte, bere anbizio artistikoak lortzeko borrokan ziharduen bitartean, Meredith A. Brown-ek aztertu bezala bere saiakeran²⁵.

Aurretik izan zuena baino askoz ere eszenario zabalago bat hartu zuenez, 1960 eta 1970eko hamarkadetako bere obren galeriari hauek gehitu zizkion Neelek: garaiko artista, antzezle, kritikari, komisario eta zine-zuzendari famatuen erretratuak, gehienak bera baino belaunaldi bat edo bi gazteagoak zirenak. 1930, 1940 eta 1950eko hamarkadetan erretratatu izan zituen intelektualak eta aktibistak bezain bitxiak eta disidenteak, modelo berri horiek, beren aurrekoen aldean, askoz ere gehiago urruntzen ziren konbentzioetatik beren itxuran eta jarreran. Haien artean askok agerian jartzen zuten LGTBQ zirela (gehienak gizon gayak), homosexualen eskubideen aldeko mugimenduaren hasierako urteetan Neelek erretratatu izan zituenak, alegia. Hala, kointzidentzia horrek aditu asko eraman ditu pintorea hartzera eta goraipatzera kausaren aldeko ageriko defendatzaile heterosexual gisa, Randall Griffeyk bere saiakeran adierazi bezala. Gainera, 1970eko hamarkadan, Neelek kritikari eta komisario feministen erretratuak egin zituen, zeinak bat egin zuten artistaren bizitzaren eta obraren inguruan, eta horrek lagundu egin zuen bere ibilbidearen azken urteetan eman zitzaion aintzatespenean.

Garai hartan asko bidaiatzen zen Neel, herrialde osoan zehar hitzaldiak emateko, diapositibekin azaltzen zituenak. Eta denbora gehiago ere eskaintzen zien bere bi semeei—Richard eta Hartley—, bere erraiei eta bere bilobei; New Yorken pintatu zituen haiek, Spring Lake-ko (New Jersey) bere etxean, eta Hartley eta Ginny Neelen etxean, Vermonten. Obra horiek Neelen familia gero eta zabalagoaren kronika bat dira, begirada maitagarri baina gordina aditzera ematen duena. Gainera, aldaketa handien fede ematen dute, 1960ko hamarkadan izandako kontrakulturaren eztandatik hasi eta 1970ekoaren murrizketa kontserbadoreetaraino. Are gehiago, bere ibilbidearen azken urteetako irudi hauetan eta beste batzuetan, Neel jabetu egin zen estetika bukatugabe baten potentzial osoaz²⁶. Prestakuntzako bozetoak egiten ez zituenez normalean—horren ordez pinturarekin marrazten zuen mihisearen gainean zuzenean—, bere obretan agerikoa zen beti akabera-ukitu horren falta²⁷. Dena den, azkeneko urteetan, pintatzeko bere prozesuan, nahita, arrasto gehiago agerian uztea erabaki zuen Neelek, mihisearen azalera zabalagoak hutsik eta modeloen gorputzak bozeto gisa utzita, eta hondoak ia landu gabe erakutsita. Planteamendu horrek sentsibilitate moderno bat zuen beretzat. “Usadio zaharrean egindako artean”, esan zuen behinola Neelek, “guztia marrazten zuten azpitik, baina ezkutatu egiten zituzten arrastoak; guztiari ematen zioten akabera. Logikoa denez, niri oso gatzgabea iruditzen zait akabera hori. Arte modernoaren bereizgarria, ordea, azpian den marrazkia ikusaraztea da. Begiratu Matisse […]. Eta Cézanneren azken obrak; haietako gehienak bukatu gabe geratu ziren”²⁸. Neelen pinturak zenbat eta bukatugabeak egon, abstraktuagoak bilakatzen dira, beti.

1956an—Neelen ibilbidearen gunerik ahulenean— Stephen Porter Dunn antropologo kulturalak laudoriozko olerki bat argitaratu zuen, pintorea goresten zuena, bere konpromiso artistikoa eta antza modelo guztiekiko sentitzen zuen identifikazioa goraipatuz, haiek oso desberdinak izanda ere bere aldean. Dunnek Kalkutako Teresa Ama antzeko bat balitz bezala deskribatzen zuen Neel, pintore-bataz jantzita, eta jainkoetsi egiten zuen artista, onarpenik gabeko eta moda pasatako kausen defendatzaile martiri bat zena, haren hitzetan:

Kidekoa zara / margotzen dituzun pertsonena, jende tristearena, / zeinak hobe hilda egongo balira, edo beste mundu batean / hau ez bezalakoan, inork ez baititu maitatzen ezta deitzen ere / gizaki; / hau da, axola ez duen inork, zuk eta nik baizik. / Zuk diozu bakarrik / paria horiek zure lagunak direla: komunista, / fedea galdu duen poeta erradikala, / Villageko pertsonaiak, lesbianak / baita Park Avenueko emagin bakartia ere, bekatua bezain aberatsa. / Beste batzuentzat ezezagun den herrialde batean bizi badira ere, / pasaporte bat duzu zuk bertarako; / jendea fio da zutaz. / Muga zeharka dezakezu inorentzat susmagarri izan gabe. / Haietako bat dirudizu, / gutako bat dirudizu guretzat.²⁹

Neelen aura, pintatu zituen pertsona guztien aldeztaile sutsu gisa, enpatiarako zuen gaitasun mugagabea dela-eta, areagotu baino ez da egin 1984an hil zenetik. Bere ikuspegi artistiko zorrotzak, bere bizitza inkonformistak eta bere nortasunak, xarmagarria eta nolabait ere berezia zenak, miresle berrien merezidun bilakatu dute, eta haien artean daude artista garaikide ugari, besteak beste, Jordan Casteel, Moyra Davey, Barkley L. Hendricks, Simone Leigh, Sharon Lockhart eta Shirin Neshat. Izan ere, zurien nazionalismoak eta xenofobiak gora egiten duen garai honetan, deigarriagoak egiten zaizkigu Neelek bere pinturaren bidez egindako gizatasunaren aldeko aldarrikapena, arraza- eta kultura-aniztasuna biltzen dituena, haren espiritu demokratiko inklusiboa eta justizia sozialarekiko zuen konpromisoa. Horrek guztiak Neelek hilondoan irabazi duen ospea areagotzen du eta haren artea adierazgarriagoa bihurtu du eta are beharrezkoagoa.

Eta, hala ere, Neel ez zen ez martiri bat ez eta santu bat ere izan, eta ez dugu zertan pentsatu hala izan behar zuenik. Bere “pertsonen irudietan” irudikatutako jendea bezala, karisma handikoa eta konplikatua zen bera, ezaugarri goresgarrien jabe zen, baina bazituen ere ahultasunak, haietako asko bizitzea egokitu zitzaion garaiaren sintomatikoak. Neelek giza izaterari atxikitako zerbait bezala onartzen zuen inperfekzioa, eta oker gaude perfektua zelakoan bagaude. Neelek “giza komedia” jasotzeko eginahal guztiak egin zituen bezala, haren artearen ikuspegi konplexu, zintzo eta sendoa eskaintzea du xede Alice Neel: pertsonak lehenbizi erakusketak³⁰.

[Itzultzailea: Rosetta Testu Zerbitzuak, SL
Egokitzapena: Guggenheim Bilbao Museoa]

Oharrak

1. Ikus Neelen biografia sakon bat Phoebe Hoban-en ezinbesteko Alice Neel: The Art of Not Sitting Pretty obran, New York, St. Martin’s Press, 2010. Ikus ere Patricia Hills, Alice Neel, New York, Harry N. Abrams, 1983; eta Pamela Allara, Pictures of People: Alice Neel’s American Portrait Gallery, Hanover, New Hampshire, University Press of New England, Brandeis University Press-entzat, 1998. Askotan, Neelek “humanismo” hitza eta bere aldaerak, “humanista” eta “humanistiko”, erabili zituen bere praktikari buruz hitz egitean. 1970eko hamarkadan, Cindy Nemserrekin izandako elkarrizketa batean, Neelek zioen: “Hasiera-hasieratik defendatu nituen gizakiak”; ikus “Alice Neel”, Nemser, Art Talk: Conversations with 15 Women Artists, New York, Icon Editions, 1995, 110. or. Neelek adierazi zion Eleanor Munrori: “Ez nion inoiz eskola bati jarraitu. Ez nuen inoiz artista bat imitatu. Ez nuen inoiz halakorik egin. Humanista bat naizela uste dut”; ikus Munro, Originals: American Women Artists, New York, Simon and Schuster, 1979, 128. or.
2. Mike Gold, “Alice Neel Paints Scenes and Portraits from Life in Harlem”, Daily Worker, abenduak 27, 1950, 11. or.
3. Alice Neel, elkarrizketa Werner eta Yetta Groshansekin, ca. 1980, Werner eta Yetta Groshansen dokumentuak, 1926–1997, Archives of American Art, Smithsonian Institution.
4. Gold, “Alice Neel Paints Scenes and Portraits from Life in Harlem”, 11. or.
5. Michael (Mike) Gold, erakusketarako saiakera, Paintings by Alice Neel, apirilaren 23tik maiatzaren 23ra, erakusketaren foiletoa, New York, New Playwrights Theatre, 1951.
6. “[Erretratu] hitzak hain konnotazio burgesa du”, zioen Neelek 1974an. “Ez zaizu egokiago iruditzen ‘pertsonen irudiak’? Nik egiten dudana ez da inolaz ere Harvard Club-en zintzilik ikusiko zenukeena”. Piri Halasz, “Alice Neel: ‘I have this obsession with life’”, Art News 73, 1. zk. (1974ko urtarrila), or. Ikus ere Allara, Pictures of People, 16. or.
7. Hills, Alice Neel, 134, 167. or. Neelek behin eta berriro zioen artea “historiaren modalitate bat” dela, Wendy Slatkin, “Alice Neel (1900–1984)”, The Voices of Women Artists, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice Hall, 1993, 263. or.
8. José Ortega y Gasset, The Dehumanization of Art and Other Essays on Art, Culture, and Literature, itzul. Helene Weyl, Princeton, Princeton University Press, 1968, 26, 38. or. Gaz. arg.: La deshumanización del arte, 1925. O. C. III, Taurus/Fundación José Ortega y Gasset, 368, 367. or. Ortegaren iritzia arte modernoari buruz, murriztailea ez ezik, kasu askotan zeharo zehaztugabea ere bada, ez baititu kontuan hartzen XX. mendeko arte abstraktuan neurri handi batean indarrean zeuden balio humanistak.
9. Slatkin, “Alice Neel (1900–1984)”, 262. or.
10. Neelek alderdi komunistarekin zuen erlazioari buruz, ikus ibid., or.: “Alderdi Komunistako kide egin nintzen lehenengo aldia 1935 inguruan izan zen. Baina inoiz ez naiz komunista on bat izan. Gorroto diot burokraziari. Bilerek ere ateratzen ninduten nire onetik […] Hala ere [alderdi komunistak] nahikoa eragin izan zuen nire obran”. Ikus ere Hoban, Alice Neel, 118. or.; eta Hills, Alice Neel, 60. or. Andrew Hemingwayren hitzetan, baliteke Neel taldean sartu izana, neurri batean, arrazoi honengatik:“zegoen kritika irmoena eskaintzen zuen, klase, arraza eta sexu desberdinkeriari buruz”; ikus Hemingway, Artists on the Left: American Artists and the Communist Movement, 1926–1956, New Haven, Yale University Press, 2002, 247. or. Gainera, alderdiko kide izateak erraztu egiten zuen emakume anbiziodunek eta argiek, Neel bezala, bizitza publikoan modu orokorrago batean esku hartzea—hau da, euren muskulu politiko, sozial eta intelektuala erabiltzeko— gizarte konbentzionalak haientzat itxita zituen eremuetan, gizarte horrek oso hertsiki definitzen baitzituen genero-rolak, emakumeak etxeko eremura baztertuz.
11. Neelek 1971n idatzi bezala, “Irain eta diskriminazio guztiak dira parte giza arraza bulkatua dagoen arratoi lasterketa izugarri horretan”; ikus titulurik gabeko adierazpena, Daily World, apirilak 17, 1971, 47. or. Slatkin-en berresandako komentario batean, “Alice Neel (1900–1984)”, 263. or., Neelek zioen:“Gustuko dut New Yorkeko arratoi lasterketarekin orain suntsitzen den guztiagatik suntsitutako pertsonak pintatzea”. Neelek gauza bera adierazi zuen bestelako hitz batzuekin 1979an:“Txitxikov bezalakoa naiz Gogolen Arima hilak liburuan, arimen bildumagilea, alegia. Nire obren aurrenetako helburu bat da pintatzen ditudan pertsonen psikologian aditzera ematen diren desberdinkeriak eta presioak agerian uztea”. Neel, aipua, hemen: Patti Goldstein, “Soul on Canvas”, New York aldizkaria, uztailak 9–16, 1979, 76. or. Eta azkenik:“Psikologikoki edo beste edozein modutan hiriak suntsitutako pertsonak gustatzen zaizkit. Bizitza modernoak inposatzen duen tentsio izugarri hori sufritzen dute. Horren guztiaren emaitzak erakustea gustatzen zait”. Neel, aipua, hemen: Lynn F. Miller eta Sally S. Swenson, Lives and Works: Talks with Women Artists, Metuchen, New Jersey, eta Londres, Scarecrow Press, 1981, 124. or.
12. Alice Neel, “I Paint Tragedy and Joy”, New York Times, urriak 31, 1976
13. Hoban, Alice Neel, 24. or.; Hills, Alice Neel, 24–25. or.
14. Robert Henri, The Art Spirit: Notes, Articles, Fragments of Letters and Talks to Students, Bearing on the Concept and Technique of Picture Making, the Study of Art Generally, and on Appreciation, 1923; berrinpr. New York, Harper and Row, 1984, 111. or.
15. Hills, Alice Neel, 22. or. Neelek sarritan esan ohi zuen Ahalegin hutsala bere obra garrantzitsuenetako bat zela.
16. Ikus James K. Monte, 22 Realists, erak. kat., New York, Whitney Museum of American Art, 1970. Whitney-ko eta New Yorkeko beste museo batzuetako erakusketetako bat izan zen hau, non ageriko modu batean baztertu zen Neelen obra, eta omisio horrek eragin zuen, hain zuzen, feministak elkartzea artista sustatzeko 1970eko hamarkadan.
17. Hilton Kramer kritikaria zeharo eszeptikoa izan zen Neelen teknikaren meritu artistikoak zirela-eta. Bere erreseina gogorrenetako bat idatzi zuen 1974an Whitney Museum-en artistari egin zitzaion atzera begirakoa zela eta: “Modeloaren aurpegitik at […] Neel andrearen arretak gainbehera egiten du, eta besterik gabe desagertzen da espresio piktoriko bat mantentzeko duen gaitasuna. Baldartasuna aurkitzen dugu hemen —irudiaren errepresenta- zioan, marrazkiaren tratamenduan eta motiboaren kontrol orokorrean— esti- loaren baitan ez dagoena, oinarrizko gaitasun baten baitan baizik”. Kramer, “Art: Alice Neel Retrospective”, New York Times, otsailak 9, 1974.
18. Ikus Hoban, Alice Neel, 241–242. or. Hobanek dioenez, Neel lehen aldiz konparatu zen Balzacekin 1960an egin zuen adierazpen batean, The Hasty Papers izeneko beat argitalpen batean.
19. “Painting: Changing Scenes of Childhood”, Time, urtarrilak 3, 1969, 49. or.
20. Gai horiek 2017an Hilton Alsek antolatutako Alice Neel, Uptown erakusketa adierazgarriaren muina osatu zuten. Ikus Als, Alice Neel, Uptown, erak. kat., New York, David Zwirner Books; Londres, Victoria Miro, 2017.
21. Gold, “Alice Neel Paints Scenes and Portraits from Life in Harlem”, or.
22. Ibid. Horrek esan nahi du Neelek ez zuela oso ondo ulertzen espresionismo abstraktua. Izan ere, New Yorkeko Eskolako artistak ahalegindu egin ziren giza izatea iradokitzen, hiztegi abstraktu batez baliatuta izanda ere.
23. Neeli buruzko FBIren fitxategiak agentziaren aldetik artistari egindako jarraipena eta harekiko susmoak biltzen ditu 1948 eta 1959 bitartean.
24. Debate honen terminoetan sakontzeko, ikus Francis Frascina, ed., Pollock and After: The Critical Debate, New York, Harper and Row, 1985; Serge Guilbaut, “Postwar Painting Games: The Rough and the Slick”, 30–79. or., eta Benjamin H. D. Buchloh, “Cold War Constructivism”, 85–110. or., Reconstructing Modernism: Art in New York, Paris, and Montreal 1945–1964, Serge Guilbaut arg., Cambridge, Massachusetts, MIT Press, 1990; Matthew Cullerne Bown, Art under Stalin, Oxford, Phaidon Press, 1991; Okwui Enwezor, Katy Siegel eta Ulrich Wilmes, Postwar: Art between the Pacific and the Atlantic, 1945–1965, erak. kat., Munich, Haus der Kunst; New York, Prestel, 2016; eta John J. Curley, Global Art and the Cold War, Londres, Laurence King Publishing, 2018.
25. Behin baino gehiagotan, Neelek “dikotomia izugarria” deitu zion esperientzia horri; ikus Hills, Alice Neel, 29. or.
26. Neelek 1965ean James Hunterri egin zion erretratua erakusketa honetan egon zen ikusgai, 2016an: Unfinished: Thoughts Left Visible, The Metropolitan Museum of Art. Gehiago jakiteko “bukatu gabea”-ri buruz, Neelen eta beste artista batzuen testuinguruan, ikus Kelly Baum, Andrea Bayer eta Sheena Wagstaff, ed., Unfinished: Thoughts Left Visible, erak. kat., New York, The Metropolitan Museum of Art, 2016.
27. “Nik aldi berean marraztu eta margotzen dut, funtsean modernoa den zerbait”, zioen Neelek. Ikus Alexander Russo, “Alice Neel”, Profiles on Women Artists, Frederick, Maryland, University Publications of America, 1985, 197. or.
28. Judith Higgins, “Alice Neel and the Human Comedy”, Art News 83, zk., 1984ko urria, 77. or.
29. Stephen Porter Dunn, Some Watercolors from Venice, and Other Poems, Riverdale, New York, Coalbin Press, 1994, 61–62. or.
30. Helen Molesworthek Neelen mugak eta kontraesanak aztertzen ditu Getty-ko bere podcasteko atal batean. Ikus Molesworth, Simone Leigh eta Moyra Davey-rekin, “Alice Neel: Viva la Mujer”, azaroak 12, 2019, Recording Artists-en, podcast, 35:33, https:// www.getty.edu/recordingartists/season-1/neel/

PDF-a JAITSI