Oskar Kokoschka. Vienako errebeldea

katalogoa

Kokoschkaren panpina.

Emakume artifiziala, fetitxe artistikoa, arte-proiektua

Bernadette Reinhold

“[…] baina ordutik aurrera kezka handiarekin irudikatzen nuen panpinaren iritsiera, zeinarentzat Parisko barruko arropa eta soinekoak erosiak bainituen, Alma Mahler-en afera behingoz ordenatu nahian, eta berriro ere ez nendin izan hainbeste oinaze eragin zidan Pandoraren kaxaren biktima”¹.

Oskar Kokoschkak, kontalari bikaina bera, bere autobiografian Pandora aipatzen du, jainkoek taxututako lehen emakumea, Alma Mahlerrekin izandako harreman sutsuaren berri emateko, harreman hori gertatu eta mende-erdi geroago. Zorigaiztoaren aipamen horrekin, badirudi autoreak bere buruarekiko erruki matxista adierazten duela maitasun- aferari dagokionez. Alabaina, Kokoschka ez litzateke Kokoschka izango baldin eta ez balu ironia erabiliko —Parisko barruko arropak hartzen ditu ahotan, fetitxismoz jositako taularatze baten sinbolo gisa— bere biografiako kapitulurik absurdoenetako baten inguruan mintzatzeko; artearen historiako atal absurdo bat ere bada “panpinaren komedia handia”², zeina 1918–19 urteen bueltan garatu baitzen³.

“Haizearen andregai” vienarra

Jarrai diezaiogun Oskar Kokoschka artista eta antzerkigileari, eta barneratu gaitezen panpinaren komedian. Ekitaldi Nagusia Dresdenen jokatu zen; preludioa, berriz, Vienan. 1912ko apirilean, Kokoschkak Alma Mahler ezagutu zuen, goi-gizarteko emakume ezagun eta aberatsa, bera baino zazpi urte zaharragoa, Carl Moll margolariaren etxean: Mahlerren aitaordea zen Moll, eta Kokoschka enfant terrible haren mentore nabarmena ere bai. Mollek zirkulu sozialetan sartu nahi zuen berriro Gustav Mahler konpositorearen alargun gaztea: “Bazkariaren ostean, emakumeak ondoko gelara eraman ninduen, non piano bat baitzegoen, eta adierazkortasun handiz kantatu zuen Isolderen heriotza; niretzat bakarrik abestu omen zuen”⁴. Lehen topaketa berezia izan zen, eta argiki erabakigarria bientzat⁵.

Kokoschkaren maitasuna, bere obsesioa, bere jeloskortasuna eta Alma Malherren bi abortuk —gutxienez— eragin zioten etsipena sorkuntza artistiko ugaritan islatzen dira: marrazki eta akuarela asko egin zituen Kokoschkak, baita lau litografia-multzo ere, besteak beste Kolon kateatua (Der gefesselte Kolumbus, 1913). Sorta horretan arintasun dantzariz erakusten da bi maitaleen topaketa aldi berean samur eta serioa; maitale kezkarik gabeak dirudite, baina itxura hutsa da. Era berean, Kokoschkak zazpi haizemaile margotu zituen bere kutunarentzat, amodio ero horren garraren erakusle⁶. Bigarren haizemailean, esate batera, maitaleak besarkada amorratu batean lotuta ikusten ditugu, su goriz inguratuta eta munstroak mehatxuka dituztela. Erosen eta Tanatosen arteko lotura arkaikoa nonahi agertzen zaigu, kasu honetan bezalaxe: heriotzari lotutako motibo asko agertzen dira, eta giroa, oro har, iluna izaten da. Oskar Kokoschkak itxaropen neurrigabeak ezarri zituen Alma Mahlerren gainean, eta emakumeak ezin zituen ase, ezta nahi ere. Artistak laurehun gutun bidali zizkion emakumeari, poema ilustratuak eta antzezlanak ere idatzi zizkion, eta horrek erakusten digu Alma Mahlerren jabea izan nahi zuela, hura kontrolatzeko premia sentitzen zuela eta hura galtzeko beldur zela. Orfeo eta Euridize (Orpheus und Eurydike, 1918, 1915etik aurrera sortua) draman —operarako egokitu zuen Ernst Křenek-ek 1923an—, Kokoschkak antzinako mitologiako poetari buruzko interpretazio ilun bat adierazten du, hura maitale desleialaren biktima bihurtuta.

Kokoschkaren margolanen artean, sei behintzat Alma Mahlerren erretratuak edo erretratu bikoitzak dira zentzu hertsian; aipagarria da Haizearen andregaia (Windsbraut, 1913) margolan itzela, Kokoschkaren lanik famatuenetako bat hain zuzen. Ezkon-hitza emateko margolan gisa sortua, mihisean bikotea ikusten dugu, itsasoan galdu izanaren itxurarekin, itsaso biziaren aurrean; motibo hori lehenago ere margotu zuen artistak, Alma Mahlerri eskainitako hirugarren haizemailean zehazki, biak batera Napolira bidaiatu eta gutxira. Alma lo sakonean dago Oskarren sorbalda gainean; Oskar, berriz, esna dago, begirada serioarekin, eta nahasmen afektibo betean dagoela ematen du: etsipen hori plano piktoriko formalean ere islatzen da, keinu nabarmen eta sutsuen bidez.

Orfeotik Pigmalionera…

Kokoschka eta Alma Mahler elkarrekin egon ziren 1914ko urte zahar gauean; Alma Mahlerrek gerora idatzi zuenez, ordea, ordurako “ihes egina zion [artistaren] eraginari”⁷. Udan atentatua gertatu zen Sarajevon, eta gerra piztu zen horren ondorioz; Danubioko monarkiak, lañoki, gatazkak labur joko zuela uste zuen. Adolf Loos adiskide eta babeslearen aholkuei segika, Kokoschkak armadan izena eman zuen bere borondatez, eta dragoi-erregimendu itzaltsua hautatu zuen. Ez zekienez zaldian ibiltzen eta ez zituenez menderatzen odol urdineko bere kideen jarrera-kodeak, Haizearen andregaia saldu behar izan zuen artistak, erloju bat eta neurrira egindako jantzi bat erosi ahal izateko. 1915ean, Errusiako frontean borrokatu zen, eta ozta-ozta atera zen bizirik, baioneta-zauri bat biriketan eta bala bat lepatzean jasota. Hurrengo urtean, gerrako margolari gisa ziharduela Isonzoko batailaren garaian, han hurbilean zubi bat lehertu, eta nahasmendu larria eragin zion.

1916an, frontera itzuli beharrarekin arduratuta, depresioak jota eta aldi berean bizi- eta maitasun-egarriz, Kokoschka Dresdenera herrestan ekarri zuen Walter Hasenclever poeta lagunak. Elbaren ertzeko hiria modernitatearen ostatua zen, han biltzen ziren abangoardiaren ordezkari ugari. Artistak eta bakezaleak adiskide zituela, ostatu bohemio batean bizi zen, Felsenburg-en hain zuzen; han sortu zen Alma panpinaren ideia. Kurt Pinthus idazleak, zeina margolariaren gelakidea izan baitzen bolada batez, hala oroitu zuen gerora: “Garai hartan, Kokoschka ez genuen sekula ikusten; Hasencleverrek haren gelara eramaten ninduen, eta edozein unetan iristen ginela ere, hantxe zetzan ohean, argal eta aurpegi luze ubelarekin, paper txikietan jo eta su idazten, bere onetik aterata bezala. Ezer galdetzen ez bagenion ere, hala esaten zigun: ‘Hobe ez badakizue zer ari naizen idazten eta zer bihurtuko den’”⁸.

… eta haren “konplizera”

Artistak modu frenetikoan zirrimarratzen zituen “paper txikiak”, dudarik gabe, 1918ko udatik 1919ko udaberrira Hermine Moos-i bidali zizkion eskutitzak dira: emakume horren jarduna funtsezkoa izan zen panpina gauzatzeko garaian. Xehetasunik txikiena ere irudikatuz, Kokoschkak bere nahiak adierazi zizkion Hermine Moosi, edo, hobeto esanda, diktatu egin zizkion. Gutun-truke bizia garatu zuten, eta idatzi horietan zirriborroak, argazkiak eta maketak bidali zizkioten elkarri margolariak eta bere konplizeak. Kokoschkak zehatz-mehatz deskribatu zuen buruaren forma, eta Municheko Pinakotekara joatea eta, batez ere, Pierre Paul Rubens-en margolanak aztertzea gomendatu zion Moosi; bestalde, xehe-xehe azaldu zion non eta nola txertatu behar zizkion ileak panpinari —ez zizkion brodatu behar— eta orobat esplikatu zion zer zati koloreztatu behar zituen eta nola; azkenik, panpinaren ahoa ireki egin behar zen, eta mihia eta hortzak izan behar zituen. Badirudi egonezinez adierazten zuela dena, sukarrez. Alabaina, Kokoschkaren tonuari erreparatuta, argi ikusten dugu errespetu eta konfiantza handia zizkiola Moosi, baita harengan itxaropen neurrigabe eta ametsezkoak zituela ere: “Arazo hau konpontzen badidazu, lortzen baldin baduzu magia-trikimailu itzel hau gauzatzea halako moduan non nire gogotik ateratako emakumea ukitzen dudanean bizirik dagoela uste izango dudan, Moos andereño maitea, orduan eskerrak emango dizkizut zure asmamenagatik eta sentikortasun femeninoagatik […]”⁹.

“Moos andereñoa” itzalean gordeta egon da luzaro artearen historian¹⁰. Hermine Moos (1888–1928) margolaria zen eta Munichen bizi zen, Schwabing auzo bohemioan; figura guztiz bereziak ekoizten zituen trebezia handiz, eta, 1920ko hamarkadan museoetarako eszenografoa berritzaileak garatu zituen¹¹. Emazte artifiziala gauzatzeko, Kokoschkak artista bat bilatzen zuen espresuki; ez zuen txotxongilo-egile arruntik nahi. Lehenik, bada, Lotte Printzel-engana jo zuen, emakume mundutarra bera, zeinak harreman-sare bikaina baitzuen inguru artistikoetan. Gaur egun adituek bakarrik ezagutzen duten arren, Printzel artista estimatua zen garai hartan; horren erakusgarri, Rainer Maria Rilkek liburu batean aipatu zituen Printzelen panpina lirainak¹². Printzelek, gero, Kokoschkaren panpinaren berri eman zion Hans Bellmerri, zeina txundituta geratu baitzen, eta gero aholkuak eman zizkion Panpina (La poupée) saila sortzeko¹³. Kokoschkaren eskaerari uko egin arren, Printzelek Moos lankideari aipatu zion balizko txotxongiloaren proiektua. Panpinaren sei argazki gorde dira —argazkien erdietan panpinaren sortzailea ere agertzen da—, eta irudi horiek erakusten dutenez¹⁴, Moosek arreta izugarriz lan egin zuen. Nolanahi ere, Kokoschkak, 1919ko apirilean panpina jaso ostean, eskutitz batean esan zuen “egiazki izututa” zegoela¹⁵. Garaiko lekukoek, besteak beste lehen aipatutako Kurt Pinthusek, garrantzia kendu zieten hasierako zirrararen eraginez artistak aipatutako akatsei: “Panpinak ez zirudien ‘izaki ideal’ baten edo ‘kide irreal’ baten amets hezur-mamitua, baina ez zeukan poloetako hartzaren gorputzik eta haren gorputz-adarrak ez ziren belaxkak, Kokoschkak adierazi bezala; panpin bat zen, horixe baino ez, emakume baten itxura izateko ahaleginean”¹⁶.

Panpina-antzerkiaren erakarmena

1919ko udaberrian, Alma Mahlerrek, apur bat ernegatuta, hau idatzi zuen bere egunkari intimoan: “[…] Dresdenen, Oskar Kokoschkak giza neurriko panpina bat eginarazi zuen, […] eta nire hazpegiak jarri zizkion. Haren sofan etzanda egoten zen beti panpina. Kokoschka panpinarekin giltzapetzen zen eta egun osoak pasatzen zituen hura zaintzen. Hala, eskura ninduen, nahieran: tresna otzan bat, inongo borondaterik gabea”¹⁷.

Maitasunaren, umiliazioarekiko beldurraren eta neska-laguna —beste garaikide batzuek ere irrikatzen baitzuten— galtzeko beldurraren nahasketa hilgarri hori Kokoschkaren margolanetan eta idatzietan agertzen zaigu, eta Almari bidalitako eskutitzetan batez ere. Manikiak —“otzana, inongo borondaterik gabea”— objektu bilakatzen du emakume aldi berean gehiegizko eta beldurgarria. Nolanahi ere, panpina horretan galeraren mina¹⁸, fetitxismo patologikoa edo “Almaren ordezkari sinboliko hutsa” baino ikusten ez baldin baditugu, ikuspegi murriztaileegia erakutsiko dugu, Peter Gorsen-ek panpinari buruzko estreinako ikerketetan jada adierazi zuen moduan¹⁹.

Kokoschkak “Alma Mahlerren afera behingoz ordenatu” nahi zuen; ez dezagun ahaztu aferak hiru urte zituela jada. Gauza asko gertatu ziren anartean! Kokoschkak ondo zekien moduan, Alma, 1915ean, Walter Gropius-ekin ezkondu zen, etorkizunean Bauhaus-eko zuzendaria izango zenarekin alegia, eta haur bat izan zuten; ondoren, harreman bat hasi zuen Franz Werfel idazlearekin, zeinarekin ezkonduko baitzen gerora. Kokoschkak, bere aldetik, traumatismo fisiko larriak eta depresioa zituen. Alabaina, 1916. urtearen ostean, Dresdenera joan eta berehala suspertu zen: haren antzezlanak argitara eman eta oholtza gainean jokatzen ziren, eta arrakasta handia bildu zuten Alemanian; ez hori bakarrik, haren margolanak erosten zituzten museoek, eta arte-merkatari ospetsuek ere estimutan zituzten. 1918an kaleratu zen artistari eskainitako lehen monografia; 1919ko udazkenetik aurrera, berriz, Dresdeneko Kunstakademie arte-eskolan irakasle hasi zen. Haren bizitza pribatuan ere gorabehera handiak izan ziren: Dresdenen bizitzen jarri eta gutxira, Käthe Richter aktore famatuarekin harremanetan hasi zen, eta aldi berean ezin konta ahal afera izan zituen Dresdeneko zein Berlineko giro bohemioko emakumeekin.

Horrenbestez, maitearen galera gainditzeko ahalegin bat baino gehiago da panpina. Kokoschkak ideia argi bat zuen, bere eskuez emakume bat sortzea, eta batzuetan haur artifizial bat sortzearen ideiara ere zabaltzen zen —bere gogoan ernaldutako haurra—; bada, ideia horiek laztasunez agertzen dira gaztaroko bere obretan, bereziki drametan eta prosazko testuetan²⁰. Esfingea eta txorimaloa (Sphinx und Strohmann) fartsa sadomasokista lehen aldiz 1909an erakutsi zuen, Vienan; 1917an, berriz, Alma panpinaren ideia piztu aurretik, Zuricheko Cabaret Voltaire-n aurkeztu zen, Automatentzako komedia (Komödie für Automaten) izenburuarekin, eta obra horrek Dada antzerkiaren gailur bat markatu zuen; orduko hartan, Tristan Tzara-k eta Hugo Ball-ek jokatu zituzten rol maskulino nagusiak²¹.

Lastozko buru erraldoi bat buruan egokituta, emazte ninfomana eta arimarik gabeak engainatutako senarrak txotxongilo bat aurkezten du, kautxuzko hatzekin, irudizko haur baten gisan. 1910. urtearen inguruan, Berlinen, gosearen goseaz eldarnioak jota zegoela, Kokoschkak neskato bat asmatu zuen, Virginia, eta izen bereko kontakizun bat eskaini zion²². Bestalde, artistaren eskutitzetan ere oso goiz agertu ziren fantasia demiurgikoak, erotismoz josiak²³. Sexuen arteko harreman gatazkatsuen gaiak hari gorri batek bezala zeharkatzen ditu Kokoschkaren lan guztiak, eta Dresdenen, “panpinaren komedia handian” iritsi zen paroxismora. Kokoschkak, aurrez azaldu dugun moduan, etengabe transkribatu zituen Alma Mahlerrekin izandako harremana eta bikotearen banaketa bere artearen bitartez, eta xede horretan hainbat bitarteko baliatu zituen, baita hainbat genero ere, baldin eta aintzat hartzen badugu Orfeo eta Euridizeren opera-bertsio musikatua, Ernst Křenekena. Hala, prozesu bat abiatu zuen, “emakumeetan emakumeenaren […] irudi ideal inkontzientea” sortzeari eskainia²⁴.

Panpina, zeinak potentzial handia ematen baitzuen maila bisualean, ukimenean, antzerkian eta alderdi performatiboan ere, abiapuntu bat izan zen sorkuntza konplexu eta autonomo baterako. Lehen fasea, fase kontzeptuala, Hermine Moosi bidalitako gutunetan agertzen da: marrazkiak, Alma panpinaren neurri naturaleko zirriborro bat olio-pinturaz egina; maketak, etab. Kasu horretan, ukimena funtsezkoa zen; hala erakusten dute Kokoschkak xehetasun handiz proposatu zituen materialek eta sentsazio zehatzak eskuratzeko asmoek.

1919ko apirilean, azken emaitzaren aurrean, Kokoschkak desengainua eta “distantziamendu osasungarria”adierazi zituen²⁵; ondorioz, fetitxea modelo bihurtu zen, modelo berezia halere. Lehen aipatu dugun olio-pinturaz aparte, beste hiru margolan, hogeita hamar marrazki inguru, eta elementu autobiografikoz jositako kontakizun-multzo bat sortu zituen artistak. Dresdeneko Kunstakademien irakasle izateko izendatu zutenetik, Zwinger pabiloian bizi zen Kokoschka; bizileku horretan, tarteka, neskame bat izaten zuen, Hulda izeneko emakume bat, zeinari “Reserl” esaten baitzion artistak, izen austriarragoa zelakoan. Neskamea, Hermine Moosekin batera, Alma panpinari buruzko komedia dadaista- surrealistaren protagonista nagusietako bat izan zen: “Reserlek eta biok ‘emakume isila’ deitzen genion. Reserlek ‘emakume isilari’ buruzko zurrumurruak zabaldu behar zituen, haren xarma eta jatorri misteriotsua hizpidean hartuta; besteak beste halakoak azaltzen zituen: alokairuzko auto bat hartua nuela, egun eguzkitsuetan [panpina] egurastera eramateko, bai eta Operan palko bat hartu nuela ere, hura erakusteko”²⁶.

Ez dakigu Margolaria panpinarekin (Maler mit Puppe, 1922) koadroa Kokoschkaren autoerretratu bat den ala ez. Aldiz, panpinaren ezaugarriak argi eta garbi ikusten ditugu modeloaren gorputz biluzi eta neurrigabean, zeina posizio bihurrituan agertzen baitzaigu. Eskuak bularrean jarrita ditu, trakets, eta jarrera hori beldur-keinutzat har genezake²⁷, baina baita bere buruaren gaineko kontzientziaren baieztapentzat ere. Ikuslearengana zuzentzen du begirada bizia, eta mamu-maskara baten antzeko aurpegia du; hala, ahalegin voyeurzale orok huts egingo du, eta asmo hori zirriborro gisa baino ez da azalduko. Margolan honetan, gai batzuk, hala nola begirada, erakustaldia —sabelpea ere bai, kromatismo nabarmenez agertzen baitzaigu— eta ukitzea nahastu egiten dira, eta anbiguotasun zirraragarri bat eratzen dute. Segur aski, obra hori sortzeko unean Alma panpina jada ez zen existitzen. Gaur egun ere, ez dakigu zehazki noiz libratu zen Kokoschka bere fetitxeaz, baina nola egin zuen zehazki ezagutzen dugu. Izan ere, artistak berak —kontalari eta istorio-asmatzaile aparta— azaldu zigun, kontakizun umoretsu baten bidez: “Nire kidearen existentzia amaitu nahi nuen, zeinaren inguruan hamaika txutxu-mutxu bitxi zabaldu baitziren, eta hori egiteko festa handi bat antolatu nahi nuen […]. Ganbera- orkestra bat eskatu nuen Operan; musikariak, zeremoniako jantziak soinean, lorategiko iturri barrokoko uraskan jarri ziren jotzen, eta urez betetako lubanarroek freskatzen zuten iluntze sargoria […]. Poliziak atea jo zuen biharamunean, goizean goiz […]: antza abisu eman zieten, lorategian hilotz bat zegoela-eta […] eta han jaitsi ginen, lo-jantzitan denok, lorategira, non baizetzan panpina, odolez blai balego bezala, bururik gabe […]. Garbiketa- zerbitzuak, goiz grisean, Euridiziren itzuleraren ametsa jaso zuen. Panpina esfinge bat zen, inongo Pigmalionek bizitzara ekarri ez zuena. Garai hartan, Dresdenen, benetan edozer gauza egiten nuen, edozer”²⁸.

1922ko Autoerretratua asto aurrean (Selbstbildnis an der Staffelei) margolanean, Kokoschkak muturreraino eraman zuen berriro ere bere buruaren gaineko iseka. Margolari itxuragabearen begirada mutu geratu da, halako irrika ergel bat erakusten duela, eta uki delikatua atximur amorratu bihurtu da. Bere “ametsetako printzesa”, erotismoz kargatua, Hermine Moosi bidalitako gutun batean oraindik ere desiratzen zuen hori, lantegiko osagarri bat baino ez da orain, burusoila eta bizirik gabea. Bitarteko guztiak landu ostean, Kokoschka margolariak abandonatu egin du, pailazokeria samin eta zalapartari batekin, amodiozko desengainuaren eta sexuen arteko gatazkaren gaia, “panpinaren komedia handiak” islatzen zuen gaia alegia. Trantsizio-objektuaren zeregina bete du panpinak, bere efektu terapeutiko eta guzti, eta hortik aurrera jada ez da beharrezkoa. Alabaina, geroagoko adierazpen autoironikoetan, fikziozkoak zein autobiografikoak direla ere, Kokoschkak zutarriak jarri zizkion bere emakume artifizial liluragarriaren harira etorkizunean eratuko zen legendari.

[Itzulpena: Rosetta Testu Zerbitzuak;
Egokitzapena: Guggenheim Bilbao Museoa]

Oharrak

1. Oskar Kokoschka, Mein Leben (1971), frants. ed.: Oskar Kokoschka, Ma vie, Michel-Francois Demet (itzul.), PUF, Paris, 1986, 188. or.
2. Oskar Kokoschka, “Dresden 1920”, hemen: Heinz Spielmann (ed.), Oskar Kokoschka. Erzählungen. Das schriftliche Werk, II. lib., Hans Christians, Hanburgo, 1974, 153–206. or. (188.or); lehen aldiz hemen argitaratua: Oskar Kokoschka, Spur im Treibsand, Atlantis, Zurich, 1956, 86–120. or.
3. Ikus Bernadette Reinhold, “L’art pour l’artiste ? Überlegungen zu Kokoschkas Puppe, ihrer Genese und Mythenbildung/L’art pour l’artiste ? Reflections on Kokoschka’s Doll, Its Genesis, and Myth Making”, hemen: Régine Bonnefoit eta Bernadette Reinhold (ed.), Oskar Kokoschka.Neue Einblicke und Perspektiven/ New Insights and Perspektives, De Gruyte, Berlin eta Boston, 2021, 244–71. or. (ingl.: 264–91. or.).
4. O. Kokoschka, Ma vie, op. cit., 127. or.
5. Ikus Alfred Weidinger, Kokoschka and Alma Mahler. Testimony to a Passionate Relationship, Prestel, New York, 1996.
6. Ikus Heinz Spielmann, Kokoschkas Fächer für Alma Mahler, Die Bibliophilen Taschenbücher 462. zk., Harenberg, Dortmund, 1985.
7. Alma Mahler-Werfel, Mein Leben (1990), frants. ed.: Alma Mahler, Ma vie, Gilberte Marchegay (itzul.), Hachette, Paris,1985, 80. or.
8. Kurt Pinthus, “Frau in Blau”. Geschichte eines Bildes oder Oskar Kokoschka und die Puppe oder Magie der Wirklichkeit, Deutsches Literaturarchiv Marbach, succession Kurt Pinthus, 715481, B. Reinhold-ek aipatua, “L’art pour l’artiste ? […]”, op. cit., 255. or. (ingl.: 283. or.).
9. Oskar Kokoschkak Hermine Moosi bidalitako gutuna, Dresden, Weißer Hirsch, 1918ko uztailak 22, hemen: Olda Kokoschka eta Heinz Spielmann (ed.), Oskar Kokoschka, Briefe I : 1905–1919, Claassen, Düsseldorf, 1984, 291. or. Ikus, halaber, Claude Jamain, Le Regard trouble, précédé de Oskar Kokoschka, Lettres à Hermine Moos, L’improviste, Paris, 2006, 44. or.
10. La Poupée de Kokoschka (Paris, Gallimard, 2010) eleberrian, Hélène Frédérick-ek ahotsa ematen dio txotxongilo sortzaileari, fikziozko eguneroko baten bitartez.
11. Ikus Justina Schreiber, “Hermine Moos, Malerin. Anlässlich eines bisher unbekannten Fotos von Kokoschkas Alma-Puppe/Hermine Moos, Painter. On the Occasion of Discovering a Hitherto Unknown Photograph of Kokoschka’s Alma-Doll”, hemen: Bernadette Reinhold eta Patrick Werkner (ed.), Oskar Kokoschka – ein Künstlerleben in Lichtbildern/ An Artist’s Life in Photographs. Aus dem Oskar Kokoschka-Zentrum der Universität für angewandte Kunst Wien/From the Oskar Kokoschka- Zentrum of the University of Applied Arts Vienna, Ambra, Viena, 2013, 87–90. or. (ingl.: 91–95. or) ; ikus, halaber, Bernadette Reinhold, “‘[…] sonst wird es kein Weib, sondern ein Monstrum’ Anmerkungen zu Mythos und Rezeption der Kokoschka-Puppe”, hemen: Bernadette Reinhold eta Eva Kernbauer (ed.), zwischenräume zwischentöne. Wiener Moderne. Gegenwartskunst. Sammlungspraxis. Festschrift für Patrick Werkner, De Gruyter, Berlin eta Boston, 2018, 179–85. or.
12. Ikus Rainer Maria Rilke, Puppen, Lotte Pritzel-en marrazkiekin, Hyperion, Munich, 1921.
13. Ikus Sigrid Metken, “Pygmalions Erben. Von erdachten, gemalten, modellierten und genähten Puppen in den 20er Jahren”, hemen: Klaus Gallwitz (ed.), Oskar Kokoschka und Alma Mahler. Die Puppe. Epilog einer Passion, erak. kat., Städtische Galerie in Stadel, Frankfurt, 1992, 79–83. or., hemen: 81. or.; Sara Ayres, “At The Uttermost Limit of Vision: the Wax Dolls of Lotte Pritzel (1887–1952)”, hemen: Kamil Kopania (ed.), Dolls and Puppets as Artistic and Cultural Phenomena (19th– 21th Centuries), Institute of Art History, University of Warsaw, Varsovia, 2016, 10–17. or. (online bertsioa: http:// www.takey.com/LivreE_12.pdf); B. Reinhold, “L’art pour l’artiste ? […]”, op. cit., 246. or., (ingl.: 274. or.).
14. Hemen erreproduzituak: J. Schreiber, “Hermine Moos, Malerin. […]”, op. cit., 86., 89., 93., 95. or., hemen: B. Reinhold eta E. Kernbauer (zuz.), zwischenräume zwischentöne […], op. cit., 183–85. or., eta hemen: B. Reinhold, “L’art pour l’artiste ? […]”, op. cit., 264–66. or.
15. O. Kokoschkak H. Moosi bidalitako gutuna, Dresden, Weißer Hirsch, 1919ko apirilak 6, hemen: O. Kokoschka eta H. Spielmann (ed.), Oskar Kokoschka, Briefe I : 1905-1919, op. cit., 312. or., eta C. Jamain, Le Regard trouble, op. cit., 71. or.
16. K. Pinthus, hemen aipatua: B. Reinhold, “L’art pour l’artiste ? […]”, op. cit., 260. or. eta hur. (ingl.: 289. or.).
17. Mahler, Ma vie, op. cit., 140. or.
18. Panpina “trantsizio-objektu gisa” —Donald D. Winnicott-en adieran— hartzen duen ikuspegiari dagokionez, ikus B. Reinhold, “L’art pour l’artiste ? […]”, op. cit., 258. or. (ingl.: 287. or.).
19. Peter Gorsen, Sexualästhetik. Grenzformen der Sinnlichkeit im 20. Jahrhundert, Rowohlt, Reinbek bei Hamburg, 1987, 188. or.
20. Txotxongilo-antzerkiak Vienako modernitatean izandako garrantziaren harira, ikus Nathan J. Timpano, Constructing the Viennese Modern Body. Art, Hysteria, and the Puppet, Routledge, New York eta Londres, 2017; Kokoschkaren gaztaroari buruzko erreferentziazko lana hau da oraindik ere: Werner J. Schweiger, Der junge Kokoschka. Leben und Werk 1904–1914, Christian Brandstätter, Viena eta Munich, 1983.
21. Ikus Gerhard Johann Lischka, Oskar Kokoschka : Maler und Dichter. Eine literarisch-ästhetische Untersuchung einer Doppelbegabung, Peter Lang, Berna eta Frankfurt, 1972, 56. or.; Anna Stuhlpfarrer, “‘Er war da, bevor es einen Expressionismus gab’. Oskar Kokoschka – ein Pionier des expressionistischen Theaters/’He was There before Expressionism Even Existed’. Oskar Kokoschka – a Pioneer of Expressionist Theater”, hemen: R. Bonnefoit eta B. Reinhold (ed.), Oskar Kokoschka […], op. cit., 294–317. or. (ingl.: 309–32. or.).
22. Oskar Kokoschka, “Geschichte von der Tochter Virginia”, 1947–1956, hemen: H. Spielmann (ed.), Oskar Kokoschka. Erzählungen. Das schriftliche Werk, II. lib., op. cit., 95–101. or.
23. Ikus Bernadette Reinhold, “Adolf Loos und Oskar Kokoschka – eine außergewöhnliche Männer- und Künstlerfreundschaft”, hemen: Markus Kristan, Sylvia Mattl-Wurm eta Gerhard Murauer (ed.), Adolf Loos. Schriften, Briefe, Dokumente aus der Wienbibliothek im Rathaus, Metroverlag, Viena, 2018, 275–80. or., hemen: 277. or.
24. P. Gorsen, Sexualästhetik. Grenzformen der Sinnlichkeit im 20. Jahrhundert, op. cit., 188. or.
25. Ibid., 255. or.
26. O. Kokoschka, Ma vie, op. cit., 189. or.
27. Voir K. Gallwitz (ed.), Oskar Kokoschka und Alma Mahler […], op. cit., 36. or.
28. O. Kokoschka, Ma vie, op. cit., 189–90. or. O. Kokoschkak H. Moosi bidalitako gutuna, Dresden, Weißer Hirsch, 1918ko urriak 16, hemen: O. Kokoschka eta H. Spielmann (ed.), Oskar Kokoschka, Briefe I : 1905–1919, op. cit., 298. or., eta C. Jamain, Le Regard trouble, op. cit., 55. or.

PDF-a JAITSI