Budapesteko paper gaineko maisulanak

katalogoa

PAPER GAINEKO LANEN BILDUMA EGITEAREN LILURA

Kinga Bódi - Kata Bodor - Eszter Kardos

JATORRIA: ESTERHÁZY BILDUMA

Budapesteko Arte Ederren Museoa Europako museorik garrantzitsuenetarikoa da bere askotariko bildumengatik, bere jarraipen historikoarengatik eta bere maisulan ugariengatik, eta Hungariako zein nazioarteko artearen altxorrak gordetzen ditu, antzinatetik hasi eta XXI. mendera artekoak. Museoak dituen paper gaineko lanen funtsek —100.000 estanpa eta 9.000 marrazki, gutxi gorabehera— genero horrek 1300. urte ingurutik gaur egunera arte Europan izan duen historiaren ikuspegi osoa ematen dute.

Bilduma bat eratzen hasten deneko unea eta museo baten sorrerakoa ez dira inoiz bat etortzen denboran. Budapesteko Arte Ederren Museoko bildumen jatorriaren historia bitxia XIX. mendeko bilduma pribatu ospetsu bati lotuta dago; izan ere, bilduma pribatu hori altxor publiko bihurtu zen historiaren une berezi batean. Hungariako familia aristokratiko boteretsu, errespetatu eta ospetsuenetako bat —Esterházytarrena— objektu artistikoak metatzen hasi zen XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera. 1970eko hamarkadatik aurrera, Nikolas II.a Esterházy (1765–1833) printzearen eskutik, bilduma hori —familiaren goi-mailako estatusaren adierazgarri, funtsean— haziz eta haziz joan zen kalitate handiko objektuz osatutako arte-bilduma oparo eta askotarikoa bihurtzeraino.

Kultura handiko eta gustu fineko gizona bazen ere, bere funtsak emendatzeko eta kudeatzeko lana adituen esku uztea erabaki zuen Nikolas II.a Esterházyk. Zeregin horretarako Joseph Fischer (1769–1822) vienar grabatzaile ospetsua kontratatu zuen, artearen historia ez ezik, bilduma artistikoak eta garaiko artearen merkatua ere oso ondo ezagutzen zituen gizon jantzia. Fischer Esterházyren estanpa-bildumaren arte-arduradun izan zen lehenik, bilduma osoren ikuskatzaile ondoren eta zuzendari azkenik, eta haren lanak inflexio puntu bat markatu zuen bilduman jasotako paper gaineko obren historian. Artelanak erosi zituen printzearen izenean, eta sistematikoki antolatu zituen jatorriaren, garaiaren eta egilearen arabera. Horrez gain, artelanen inbentarioa ere egin zuen.

Bilduma pribatu garrantzitsuak salgai egon ahala, Esterházyk bere bildumari gehitu zizkion. Horrela, Printzearen funtsak izugarri emendatu ziren beste zenbait bilduma eskuratu zituenean: Vienako József eta Miklós Pálffy kondeena, Pragako Franz Anton Kolowrat-Novohradsky kondearena, Nurenbergeko Paulus II.a Praun bildumazale aitzindariarena eta Europa osoan ospetsua zen Antonio Cesare Poggirena. Noizean behingo erosketa handi horiez gain, erregularki eta sistematikoki erosten zizkien lanak Europako arte-merkatari jakin batzuei. Hamarkada gutxi batzuetan, Esterházyk marrazki eta estanpen bilduma zabala eskuratu zuen; lan gehienak Italiakoak, Alemaniakoak eta Herbehereetakoak ziren, baina baziren XVI–XVII. mendeetako obra frantsesak eta ingelesak ere, hainbat artistaren maisu-lanak barne: Albrecht Dürer, Albrecht Altdorfer, Leonardo da Vinci, Rafael, Hendrick Goltzius, Rembrandt, Rubens, Claude Lorrain…

Esterházyk ez zituen bere gustu pertsonalaren arabera bakarrik aukeratzen lanak, ahalik eta bilduma zabalena osatzea baitzuen helburu, eskola eta autore esanguratsu guztien obra bilduko zuena. Esterházy Bilduma ez zen, beraz, pieza solteen aukeraketa hutsa izan, elkarloturiko lanen multzo bat baizik, bildumagintza-irizpide moderno eta entziklopedikoen erakusgarri izan zena bere garaian. Esterházy Bildumak gorabehera ugariri egin behar izan zion aurre bere historian zehar —lekualdatzeak, salmentak, harrapaketak, hedapenak—, harik eta bilduma pribatu izateari utzi zion arte. Esterháhytarrak Habsburgo etxeko enperadoreei leial mantendu ziren belaunaldiz belaunaldi. XVII. mendetik aurrera, familiaren jabetzako lursail handiak Fraknó eta, geroago, Kismarton aldean egon ziren (gaur egun, Forchtenstein eta Eisenstadt, biak Austriako lurretan), eta, beraz, arrazoi politikoengatik ez ezik, hurbiltasun geografikoagatik ere, familiaren erreferentzia-puntua Viena zen, Habsburgotarren inperioaren erdigunea. Hungariako Erreformaren aurretik (XIX. mendearen bigarren laurdena), Budak, Hungariako hiriburu historikoak, ez zuen eginkizun kultural esanguratsurik izan. Otomandarren okupazioa hasi zenetik (1541), Habsburgotarrek ez zuten Buda jotzen erresumako hiriburutzat, Pressburg baino (gaur egungo Bratislava, Eslovakia). 1830ean Buda hiriburu izendatu zuten berriro, eta garai hartakoa da garrantzizko gune kultural eta politiko gisa izan zuen loraldia, Hungariako Iraultzak eta 1848–49ko Independentzia Gerrak zertxobait moteldu bazuten ere. 1867ko Konpromisoaren ondorioz sortutako Austria-Hungariako monarkia bikoitzak (1867–1918) maila bereko bi hiriburu izan zituen: Viena eta Buda. 1873an, Hungariako hiriburuaren garapen-prozesua bere gailurrera iritsi zen: Buda, Pest eta Oboda hiriek bat egin eta Budapest izena hartu zuten.

Hungariako Erreformaren garaian, elite intelektuala kontzienteki ahalegindu zen hiriburuak metropoli kulturalaren estatusa lor zezan, eta, horretarako, zientzia- eta historia-bilduma publikoak ez ezik, arte-bilduma publikoak ere sortzea bultzatu zuen. Eta hala, bilduma publiko nazional bat sortzeko ideia helburu politiko nagusi bihurtu zen. Esterházy Bildumaren funts ospetsuak jendaurrean ikusgai jarri ziren 1814tik aurrera, Vienan, eta interes handia piztu zuten nazioartean. Hungariarrek denbora luzea zeramaten bilduma ospetsu hura Hungariako hiriburura eraman zezaten eskatzen, Austria- Hungariako monarkiak Vienan osatutako bildumari kontrapisu egiteko. Azken hori ere bilduma publiko bihurtu zen aurrerago, Vienako Kunsthistorisches Museum-en abaroan bilduta. Esterházy familiaren finantza-egoerak bildumaren garapena geldiarazi zuen aldi batez; orduan, Hungariako iritzi publikoak familiaren abertzaletasun sentimendura jo zuen eta, horri esker, bildumako obrak Budako Zientzia Akademia eraiki berrira eramateko akordioa sinatzea lortu zen 1865ean, Paul III.a Anton Esterházy (1786–1866) printzearen garaian. Are gehiago, beren bildumako funts horiek erosteko eskaintza jaso bazuten ere atzerritik, herritarrek arte-bilduma nazional propioa sortzeko nahia adierazi izana pisuzko arrazoia izan zen familia itzaltsuarentzat bilduma nori saldu erabakitzeko orduan, Hungariari Vienarekiko independentzia espiritual eta intelektualaren aldeko lortzen lagundu nahi baitzion. Nikolas III.a Esterházy (1817–1894) printzeak 1871n saldu zion Hungariako estatuari Esterházy Bildumaren zatirik handiena —637 margolan, 3.537 marrazki, 51.301 estanpa eta 305 liburu berezi—, benetako merkatu-balioa baino askoz merkeago saldu ere. Hala, funts horiek guztiak jabetza publikokoak izatera pasatu ziren, eta erakunde berri batek, Pintura Galeria Nazionalak, hartu zuen haien gaineko ardura, Hungariako Zientzia Akademiako jauregian zuen behin-behineko egoitzan.

[Itzultzailea: Rosseta Testu Zerbitzuak S.L.]

ARTE EDERREN MUSEOAREN SORRERA ETA ESTANPA ETA MARRAZKI BILDUMAREN ERAKETA

Hungariaren Milurtekoaren ospakizunen barruan, 1896an, Arte Ederren Museoa sortu zuten Pintura Galeria Nazionalean eta Hungariako Museo Nazionalean zeuden Hungariako eta nazioarteko arte-funtsek egoitza iraunkor bat izan zezaten. Eraikin berri eder bat altxatzeko helburua eginkizun nazional modura planteatu zuten. 1894tik aurrera, Károly Pulszky (1853–1899), Pintura Galeria Nazionaleko zuzendaria, Albert Schickedanz (1846–1915) arkitektoarekin aritu zen lankidetzan, etorkizuneko museoak bete beharreko baldintzak zehazten eta aurretiko zirriborroak egiten. Eraikina proiektatzeko lehiaketa 1898an iragarri zuten, eta Schickedanz bigarren gelditu bazen ere, hari esleitu zioten azkenean enkargua.

Finantziazio-faltagatik hainbat aldaketa egin ondoren, eraikina 1900 eta 1906 urteen artean eraiki zen. Eta horrenbestez, Arte Ederren Museoaren egoitza berria 1906ko abenduaren 1ean inauguratu zuten, Frantzisko Jose I.a erregea bertan zela.

Une horretan hasi zen ofizialki Estanpa eta Marrazki Bilduma, zeinaren xedea paper gaineko obra biltzea, eskuratzea eta aurkeztea baitzen. Museoaren eraikinaren planoetan jada aurreikusten ziren egungo guneak: erakusketa-areto handi bat, adituentzako irakurketa gela bat, ikerketa-kabineteak eta “estanpak garbitzeko tailerra” (gaur egun, zaharberritze-tailerra). 1904. urte inguruan, Arts and Crafts mugimendu britainiarreko eta Vienako Sezesioko kide izan zen Ede Toroczkai Wigand (1869–1945) arkitekto eta diseinatzaileari agindu zioten gune horietarako altzariak eta osagarriak diseinatzeko lana. Toroczkaik zeregin konplexua izan zuen paper gaineko obra erakusteko eta gordetzeko altzari bereziak diseinatzen. Erakusketa aretoak, garai hartako nazioarteko praktikarekin bat etorriz, alboko argiztapen naturala zuen, eta funtzio bikoitza bete behar zuen: “erakustokia” eta “estanpa-gordailua” izatea. Hormetan beira-arasak jarri zituzten, eta, erdian, bi isuriko errematedun erakustoki exentuak, bilduma osoa gordetzeko eta gehienez 200 edo 250 irudi aurkezteko edukiera zutenak.

Paper gaineko lanen lehen erakusketa 1907ko otsailean inauguratu zen, eta orduz geroztik, etenaldi batzuk gorabehera, ehunka erakusketa ikusi ahal izan dituzte mota horretako piezetan interesa duten bisitariek. Museoko areto horietako barne-diseinuaren kalitate profesionalak miresmen handia eragin zuen hasieratik, eta ez bakarrik Hungarian: 1916an, Municheko Alte Pinakothek-eko zuzendari nagusiak, diseinuak jaso ondoren, haien garrantzia goraipatu zuen Municheko Graphische Sammlung hartzen duen eraikinaren berreraikuntza-lanak hasteko bezperatan.

Museoa sortu zen garaian, arte-adituak bilduma osatzen ahalegindu ziren marrazkiaren eta grabatuaren historia klasikoaren ikuspegi orokorra sendotzeko, eta bilduman ez zeuden antzinako maisuen piezak erosi zituzten horretarako. Hala ere, konpondu beharreko zenbait hutsune geratu ziren museoaren funtsetan. Esate baterako, museo berriaren funtsen muina antzinako Esterházy Bilduma zen, eta hura XIX. mendearen aurreko artean zentratuta zegoen; gainera, familiaren bildumaren arduradun Fischerren heriotzaren ondoren hura zabaltzeko bultzada nabarmen moteldu zen, eta erabat eten zen Nikolas II.aren heriotzaren ondoren. Zorionez, baina, huts garrantzitsu horietako bat —XVIII. eta XIX. mendeetako arte alemaniarra eta austriarra— Stephan Delhaes (1845–1901) bildumagile hungariarraren interes eta xede nagusietako bat izan zen. Delhaes margolaria zen, Vienan bizi izan zen denbora luzez, eta, aurretik, artelanen zaharberritzaile jardun zuen Liechtensteingo printze-printzesentzat. Hura hil zenean (1901), Hungariako estatuak jaso zuen haren bilduma osoa, Vienako arte merkatariei eta partikularrei egindako erosketen bidez osatua, askotarikoa eta balio handikoa. Hungariako estatuak, gero, erakunde nazionalen artean banatu zuen bilduma, tipologien arabera sailkatu ondoren. Bildumako 2.683 marrazkiek eta 14.453 estanpek —tartean XVII. mendetik XIX. mendera bitarteko maisulan multzo handi bat— ederki bete zituzten Arte Ederren Museoaren bildumako zenbait sailetan zeuden hutsuneak.

Esterházy Bildumaren hasierako beste hutsune nabarmen bat Dürer eta Rembrandten estanpak ziren. Arduradun esku-luze batek —Joseph Altenkopf (1818–1857)— egile horien lanak ostu zituen 1850eko hamarkadan, antzeko kalitateko beste lan batzuekin batera. Galera hori konpentsatzeko, mende-aldaketarekin museoak Dürerren hainbat grabatu eta Rembrandten 245 estanpa erosi zituen, Gyula Elischer doktorearen (1875–1929) bildumakoak, hain zuzen (Hungariako erradiografia-arloaren aitzindaria izan zen Elischer, eta garrantzi handiko figura publikoa, oso aktiboa, bai medikuntzan, bai kulturan).

LEHEN HAMARKADAK

Estanpa eta Marrazki Bildumaren lehen aldiaren historia museologo gutxi batzuek definitu zuten. Haien zeregin nagusia bilduma osatzen zuten elementuen ikuspegi orokorra lortzea zen, baita etorkizuneko komisario-lana erraztuko zuen museologia-sistematika bat ezartzea ere. Aldi berean, obrak jendearen aurrean ikusgai jartzen ahalegindu ziren.

Friburgoko Unibertsitatean zeukan irakasle-postua utzita, 1896an Gábor Térey (1864–1927) Hungariara itzuli zen etorkizuneko museoaren Estanpa eta Marrazki Bildumaren formulazioan parte hartzeko. 1904an, Simon Meller (1875–1949) batu zitzaion zeregin horretan, kontserbatzaile-laguntzaile gisa, eta bera estanpa-bildumaren arduradun izendatu zuten. Térey izan zen bildumaren lehen zuzendaria, 1910era arte, eta, hasieran, bildumaren antolaketa profesionalaz eta zabalkuntzaz arduratu zen batez ere. 1910ean, XIX. mendeko estanpen eta marrazkien “deskribapen-erregistroa” osatu zuen, obrak herrialdeka, garaika eta egileka sailkatuz; garrantzi handiko mugarri bat izan zen lan hori, eta bildumaren inguruan ondoren egin zen lan guztiaren oinarri. Téreyk eta Mellerrek beren aburuz interesgarriak ziren obra garaikideak eskuratzeari eman zioten lehentasuna. Harreman estuak hasi eta mantendu zituzten Hungariako eta atzerriko artistekin, arte-merkatariekin, bildumagileekin eta museoetako adituekin, eta gertutik jarraitu zuten beren garaiko bilakaera artistikoa. Museoaren erosketen eta ikerketen jomugetako bat 1800. urtetik aurrerako Hungariako eta nazioarteko artea zen, eta jarraipen egokia eman zioten hala printzeen bilduma zaharraren garapen historikoari. 1910ean, Mellerrek Téreyren lekua hartu zuen bildumaren zuzendari gisa, eta geroztik milaka obra erosi zituen atzerriko erakusketa eta enkanteetan, besteak beste. Dresdeko Kupferstichkabinett (Estanpa, Marrazki eta Argazki Museoa) erakundearen urteetako zuzendari Max Lehrs-ekin (1855–1938) izan zuen harreman profesional estuak eragin handia izan zuen bere jardueran. Mellerrek aditu-aholkuak ematen zizkien bildumagile pribatuei, eta dohaintzak egitera animatzen zituen. Hala egin zuen, besteak beste, Erlijio eta Hezkuntza Ministerioko Arte Saileko aholkulari Pál Majovszky-rekin (1871–1935). Meller zuzenean inplikatu zen Majovszkyren bilduma pribatuaren eraketan, bai eta bildumaren xedea eta erosketa-estrategia zehazten ere. Mellerren eta Majovszkyren arteko lankidetza agerikoa izan zen, baita ere, museoarentzat eta bildumagile pribatuarentzat aldi berean egin zituzten erosketetan, Majovszkyren bildumarako aukeratutako artelanek azkenean museoarena aberasteko asmo komunak bultzatuta, segur aski. Majovszkyk 274 estanpa eman zizkion dohaintzan museoari 1914an, eta 1934an, berriz, XIX. mende amaierako eta XX. mende hasierako 259 marrazki, zein baino zein bikainagoak. Lan horietako gehienak artista frantsesek eginak dira baina garaiko marrazkigintzaren panorama osoa eskaintzen dute.

Mellerren lankide Edith Hoffmann (1888–1945) izan zen bilduma zuzendu zuen lehen emakumea, 1921etik aurrera zuzendu ere. Haren jarduera mugarri izan zen bildumaren historian. Hoffman Hungariako arte-historialari eta museologo modernoenetako bat izan zen, baita polifazetikoenetako bat ere, bi mundu gerren arteko garaian. Alemaniako kulturarekin zuen harreman estuari esker, bai eta Vienako unibertsitatean ikasten egindako egonaldiari esker, kontaktu ugari zituen nazioartean, Alemaniako museoetako adituen artean batez ere. Ahaleginak eta bi egin zituen Budapesteko bilduma modu sistematikoan aztertzeko, antolatzeko, katalogatzeko eta ikusgai jartzeko. Bere ibilbidean hainbat gai jorratu zituen, eta bildumako obrei buruzko monografia ugari idatzi zituen, baita haien inguruko azterlan-sorta bat ere. Marrazkien autoretza asko argitu zituen garai hartan berritzaileak ziren metodoak erabiliz. Arreta berezia eskaini zion erregistro profesional bat ezartzeari, eta, 1944an, nazioarteko estandarrei jarraituz bildumaren inbentarioa egiten hasi zen. Ikerketa-lan eskerga hori egiteaz gain, urtean bi erakusketa antolatzen zituen gaur egun ere eredu izaten jarraitzen duen ikusmolde baten arabera: “publiko zabalaren gustuko” gaiei buruzko erakusketa monografikoak eta alderdi tekniko eta metodologikoei buruzkoak. Buru argiko pentsalaria izan zen, eta bizitza sozial handiko emakume arrakastatsua; haren lagunen artean, Hungariako literaturako eta arte eszenikoetako figura garrantzitsuak zeuden. Bigarren Mundu Gerraren azken egunetan, 1945eko martxoan, trafiko-istripu larri bat izan zuen Arte Ederren Museora zihoala.

Bigarren Mundu Gerrak kalte handiak eragin zizkion museoari. Gerraren amaiera aldera, pieza gehienak, maisulan baliotsuenak barne, Mendebaldera eraman zituzten. 1946an eta 1947an itzuli ziren, galera konponezinik gabe. Gerran lapurtutako lan grafikoak 1947ko apirilaren 22an itzuli zituzten, Frankfurtetik. Ondoren, elementuak berrantolatzea eta funtsak berrikustea izan zen bildumak zuen zereginik premiazkoena.

GERRA HOTZAK IRAUN BITARTEAN

XIX. mendean, instituzioaren sortzaileek arrazoi sendoak erabiliz argudiatu zuten Hungariako arteak eta nazioartekoak teilape berean bilduta egon behar zutela, baina 1950eko hamarkadako kultur politikaren agintariek, Sobietar Batasunaren ereduari jarraituz, bata bestetik banatzea erabaki zuten. Ez zen ideia berria. Museoko bigarren zuzendariak, Elek Petrovics-ek (1873–1945), jada adierazia zuen hungariar arteak autonomoa izan behar zuela, eta, alde horretatik, bere agintaldiaren hasieran, agerian jarriak zituen museoaren eraikinak horretarako zituen muga fisikoak. Arte Ederren Museoan gordeta zeuden arte hungariarreko obren kokapenaren auzia lehentasunezkoa izatera iritsi zen 1950eko hamarkadaren hasieran. Horri irtenbidea eman nahian, arte hungariarreko objektuak edo Hungariarekin lotura zutenak beste eraikin batean zegoen erakunde independente baten esku uztea erabaki zuten. Hungariako Galeria Nazionala, Kultura Ministerioak 1957an emandako zuzentarau baten bidez sortua, Kuriaren (Gorte Gorena) eraikin zaharrean inauguratu zuten, eta 1975ean Budako gaztelura lekualdatu zuten. Hantxe dago geroztik. Estanpa eta Marrazki Sailak 54.000 marrazki eta 31.000 estanpa inguru gordetzen ditu gaur egun.

Bigarren Mundu Gerra amaituta, Hungaria Sobietar Batasunaren eragin politiko eta militarraren pean geratu zen. Kontrol politiko zorrotza zegoen, baita kulturaren alorrean ere, eta estatuak bere ideologia sozialista zabaltzera bultzatu zituen erakundeak. Museoek funtsezko zeregina izan zuten “herritarrak hezteko” politika horretan, eta, kasu askotan, alde batera utzi behar izan zituzten beren eginkizun tradizionalak, hala nola goi-mailako kultura artikulatzea eta alorreko ikerketan buru izatea. Gero eta esparru mugatuagoaren barruan, kultur agintarien nahien esanetara jardun behar izan zuten. Aukera mugatuak, erakusketen zentsura eta nazioarteko harremanetan herrialde sozialistei ezarritako isolamendua gorabehera, bere horretan mantendu ziren atzerriko adituekiko harremanak, korrespondentzia bidez gehienbat, baina baita bisita pertsonalen bidez ere. Sobiet Batasunaren politiken eta zapalkuntzaren aurkako 1956ko iraultzak porrot egin ondoren, hungariar politikak itxuraz ahalegin sendoak egin zituen Mendebalerantz hurreratzeko (erregimena leuntzeko egon zitekeen borondatea gorabehera), eta horrek eragina izan zuen museoen kudeaketan. Erregimenak nolabaiteko irekitasunaren plantak egin zituen Errealismo Sozialistaz bestelako arteari leku eginez. Eta hala, noizean behin, agintariek baimena ematen zuten Budapesteko Arte Ederren Museoko objektuak Mendebaldeko aldi baterako erakusketetan eta museoetan ikusgai jartzeko. Oso noizbehinka, Mendebaldeko nazioarteko erakusketa batzuk ere egin ziren Budapesten. Adibidez, 1955–70 bitartean Bildumaren arduradun izan zen Iván Fenyo-k (1905–1978) bi erakusketa enblematiko antolatu zituen Mendebaldean museoaren funtsak erabiliz: lehenengoa Venezian eta Vicenzan egin zen, 1965ean, eta Budapesteko museoko veneziar marrazkiak izan zituen ikusgai; bigarrena, berriz, Vienako Albertinarekin egindako truke erakusketa bat izan zen, 1966–67an, non bi erakundeek batak bestearen marrazkirik aipagarrienak aurkeztu baitzituzten. Eskala handiko lankidetza-proiektu horren gakoa Fenyo bera izan zen, segur aski; izan ere, Vienako Unibertsitatean ikasia zen, eta hiriarekiko loturak mantendu zituen Hungariara itzuli ondorenean ere. Beste salbuespen bakanetako bat hirurogeiko hamarkadaren amaieran gertatu zen: Budapesteko Kunsthallek Mendebaldeko artista garaikideei (Picasso, Guttoso, Léger, Henry Moore…) eskainitako zenbait erakusketa hartu zituen. 1967an nazioarteko eraginaren ezohiko interferentzia bat gertatu zen: Ekialdeko blokeko herrialdeek, Hungariak barne, Picassoren grabatuak ikusgai jartzeko baimena eman zuten, hein handi batean artistaren ezkerreko ideologiari esker. Erakusketa horren inaugurazioan izan zen Picassoren lagun Dan-Henry Kahnweiler arte-merkatari ospetsua. Gerora, espainiar artista Hungarian aspalditik ezagutzen zutela gogoratuta —izan ere, bertako Arte Ederren Museoak Titiriteroen suitea erosi zuen 1911n—, Kahnweilerrek Picassoren hamabi grabatu eman zizkion dohaintzan Museoari.

Bilduma hedatzeko helburuari dagokionez, Gerra Hotzaren garaia, oro har, kontraesanez beteta egon zen. Antzinako maisuen lanak erosteko politikak aurrera jarraitu zuen ezkutuan, noizean behin hainbat urtetako geldialdiak izan arren. Artelanak eskuratzeko ezinbestekoak ziren finantza-baliabideen hornidura ia guztiz eten zen 1950eko hamarkadaren hasieratik aurrera: alde batetik, atzerriko dibisak falta ziren; bestetik, artearen merkatua deuseztatuta zegoen Hungarian, eta ez zegoen mezenas pribaturik. XX. mendeari zegokion atalaren hedapenean ere arazoak egon ziren: obra garaikideen bilduma egiteko asmoa egon bazegoen, baina erosketa-politika irizpide ideologikoek baldintzatzen zuten beti. Horregatik, museoan erosten zituzten piezak ez ziren mendebaldeko artelan moderno eta garaikideak, ezta orduan bere gorenean zegoen arte abstraktuaren adibideak ere. Beste alderdi batzuetan ere muga estuek eta kako-mako bitxiek markatuta egon zen garai hura. Museoaren lana akordioek, konpromisoek eta erabaki pertsonalek baldintzatuta zegoen, eta horiek, askotan, gehiago oinarritzen ziren auzi politikoetan, profesionaletan baino. Baina, aldi berean, garai hartan, lorpen bikainen eta etorkizunera begirako erabaki estrategikoen adibide ugari ikusi ziren erakusketa eta erosketa-politikan, are nazioarteko estandarrak kontuan hartuta ere. Dena den, ikuspegi historiko batetik begiratuta, argi dago garai hartan Arte Ederren Museoa aurretik zeukan sare aktibotik atera zela eta bazterreko papera jokatu zuela. Museoaren zeregin guztiek, berez, nazioarteko artegintzan zuten jarrita arreta; baina auzi finantzarioak eta politikoak zirela eta, erakundeak ezin izan zuen independentziaz jokatu, eta, ondorioz, bigarren mailako papera izan zuen, bai Hungarian bertan, bai kanpoan ere.

Hungarian, sozialismoak laurogeiko hamarkadan galdu zuen nagusitasuna, erregimen komunistan boterea zutenak jada ez baitziren gai izan beren ideiak ezartzeko edo kontrol politikoari tinko eusteko. Aurreko urteetako egitura zurrunak lasaitu egin ziren, eta, ondorioz, nazioarteko lankidetza kultural eta soziokultural berriak sortzeko aukerari bide eman zioten egoerak sortu ziren. Feny”oren zuzendaritzapean ekin zion bere ibilbide luzeari Teréz Gerszik (1927– 2023) arte-arduradunak, 1979–93 bitartean Estanpa eta Marrazki Bildumaren zuzendaria izan zenak. Marrazkigintzan aditua eta diziplina horren zale amorratua, Gerszik nazioarteko ospea lortu zuen XVI–XVII. mendeetako flandestar eta herbeheretar marrazkigintzari buruz egin zituen ikerketengatik. 1985ean, Budapesteko museoak AEBn egin zuen lehen erakusketa taxutu eta komisariatu zuen: Leonardo to Van Gogh. Master Drawings from Budapest. Gerra Hotzaren azken urteak ziren haiek, eta erakusketa aurrerapauso handia izan zen nazioarteko harremanen eraikuntzan. Erakusketak Bildumako pieza bikainak jarri zituen ikusgai, eta hiru erakunde ospetsutan aurkeztu zen: National Gallery of Art (Washington), The Art Institute of Chicago eta Los Angeles County Museum of Art. Bai museoarentzat bai Estanpa eta Marrazki Bildumarentzat, eta, jakina, Hungariako artearen historia osoarentzat, XX. mendean atzerrira emigratu zuten artista hungariarren auzia bereziki garrantzitsua da, izan erakusketak antolatzeko orduan, izan erosketak planifikatzerakoan. Hungariatik ateratako artistak Mendebaldeko Europara joan ziren zenbait txandatan: Lehen Mundu Gerraren aurretik, gerrarteko garaian, 1944–45ean, 1947an, eta 1956ko iraultzaren ondoren. Artistok hainbat hiritara jo zuten, baina Paris izan zuten jomuga nagusia. Agian ez da gehiegizkoa esatea 1930ean Parisera joandako Victor Vasarely (1906–1997) dela hungariar jatorriko sortzailerik ospetsuena Mendebaldeko Europan. Hala ere, Hungariako jendarteak ez zuen Op Art korrontearen aitatzat hartzen dena 1968ra arte ezagutu, Arte Ederren Museoan antolatutako erakusketa txiki baten harira ezagutu ere. Estanpa eta marrazki frantses modernoak izeneko erakusketa hartan lan bat izan zuen ikusgai Vasarelyk. Urte hartan bertan, ofizialki debekatuta zegoen arte ez-figuratiboak Hungarian ere presentzia izan zezan, Vasarelyk bere 160 lan eman zituen dohaintzan: batzuk Budapesteko Arte Ederren Museoak hartu zituen eta, beste batzuk, haren jaioterri Pécseko Janus Pannonius Museum-ek. 1969an, Vasarelyk baimena lortu zuen Budapest Kunsthalle-n bakarkako erakusketa bat antolatzeko. Erakusketa artista bizirik zegoelarik egindako oparoena izan zen, eta bisitari-kopuru errekorra erakarri zuen. Artistak Vasarely Museoa sortzeko prozesuari ekin zion orduan, Budapesten. Museoa 1987an inauguratu zen, Zichy jauregi barrokoan, eta Arte Ederren Museoari atxikita dago.

Alderdi askotatik begiratuta, Vasarelyren kasua bakarra da. Izan ere, emigratutako beste artista askoren kasuan —Nicolas Schöffer, Anton Prinner, Marta Pan, Simon Hantai, Francois Fiedler, Vera Molnar, Judit Reigl edo Alexander Hollan, besteak beste—, haien obra baloratzeko eta aitortzeko orduan ez dago adostasun erabatekorik, ez Hungarian, ez Hungariatik kanpo. Zaila da lan horiek ebaluatzea eta interpretatzea —testuinguru politiko, geopolitiko eta kulturaletan izandako aldaketak kontuan hartuta—, eta egiteko dagoen betekizun bat da oraindik artearen historiarentzat.

1989KO TRANTSIZIO POLITIKOAREN ONDOREN

Europa osoan bezala Hungarian ere, Berlingo Harresiaren erorketak eta Ekialdeko Blokea deiturikoaren kolapsoak kapitulu berri baten hasiera markatu zuten 1989an. Hungarian, Errusiaren okupazioaren amaiera, sozialismoaren azkena eta alderdi anitzeko demokrazia parlamentarioaren hasiera ekarri zituen horrek. Goi-politikan izandako aldaketek eduki zuten eraginik kultur arloan ere; museoen arteko lankidetzan, besteak beste. Estanpa eta Marrazki Bildumari dagokionez, hurrengo urteetan lankidetza nabarmenak eta mota askotakoak izan ziren AEBrekin. 1989an, Budapesteko Museoak Estatu Batuetako zenbait marrazkilariri eskainitako erakusketa bat hartu zuen, aurretik Vienako Albertinan egondakoa: Master Drawings from New York. Four American Private Collections. Aurrerago, 1994–95 bitartean, Budapesteko bildumako XIX. mendeko marrazki alemaniar, austriar eta hungariarrak aurkeztu ziren AEBn erakusketa ibiltari batean, The Cleveland Museum of Art, The University Art Museum (Berkeley) eta The Frick Art Museum (Pittsburgh) erakundeetan.

Nazioarteko beste lankidetza garrantzitsu bat —oso berezia, obren jatorrian zentratuta egon baitzen— Nurenbergeko Paulus II.a Praun (1548–1616) zeta-merkatariaren bildumaren aurkezpena izan zen, 1994an. Proiektu hori Nurenbergeko Germanisches Nationalmuseum-ek abiarazi zuen; han antolatutako erakusketak testuinguru zabal batean esploratzen zuen gaia, eta hainbat instituziotako piezak biltzen zituen; Budapesteko Museoak, berriz, pareko erakusketa bat prestatu zuen, baina Budapesteko piezekin bakarrik. Hamarkada luzez nazioarteko beste lankidetza mota bat mantendu zuten: kanpoko erakunde ospetsuekin artelanak elkar trukatuz prestatutako erakusketak. Horren azken adibide bat 2008an izan zen: Budapesteko Museoak Louvreko maisu frantsesen marrazkiak aurkeztu zituen, eta, horren ostean, Errenazimentuko marrazkilari herbeheretar, flandestar eta manieristen obrak, Budapesteko bildumakoak guztiak, erakutsi ziren Louvren.

Arte Ederren Museoan, 1990eko hamarkadak nazioarteko lankidetza gero eta zabalagoaren hasiera ekarri zuen. Hartu-eman emankor horren unerik emankorrena 2003ko Monet and Friends pintura-erakusketa izan zen, Hungariako arrakasta handiko lehen erakusketa, ehunka mila bisitari erakarri zituena. Geroago, azken hogei urteotan, nazioarteko lankidetza zabalean oinarritutako erakusketa ugari antolatu dira artearen historiako klasikoak aurkezteko: Botticelli to Titian, Caravaggio to Canaletto erakustaldia, hainbat monografiko (Rembrandt, Michelangelo, Rubens/Van Dyck, El Bosco, El Greco), baita artista modernoen bakarkakoak ere (Van Gogh, Cézanne, Picasso, Matisse, Renoir). Gainera, ospe handiko sortzaile garaikideen erakusketetako batzuetan, parte-hartze aktiboa izan dute autoreek berek (Günther Uecker, Georg Baselitz, Gerhard Richter, Sean Scully eta abar).

1957an hasi eta mende erdi luzez banatuta egon ondoren, Budapesteko Arte Ederren Museoa eta Hungariako Galeria Nazionala erakunde bakarrean batu ziren berriro 2012an. Hungariako zein kanpoko artisten paper gaineko lanak batera azter daitezke berriz, eta erosketak ere helburu berberetan pentsatuta egiten dira. Egungo bisitarien espektatiba berriak ez ezik, estanpa eta marrazkien bildumetarako espazio gehiagoren beharra zegoela eta paper gaineko arte garaikideak dimentsio handiagoak izaten dituela kontuan hartuta, Arte Ederren Museoaren eraikina berreraikitzeko plan integralak (2022–23) modernizatu egin zituen Estanpa eta Marrazki Bildumako instalazio guztiak: erakusketa-guneak, bulegoak, liburutegi espezializatua, irakurketa-aretoa eta zaharberritze-tailerra.

Gaur egun erabat aldatuta dago artelanak erosteko eta jendaurrean erakusteko modua. Museoaren ustez, berebiziko garrantzia dauka nazioarteko arte garaikidearen azken joerak bere erakusketa- eta erosketa-politiketan sartzea, baita Bilduman dauden funtsen testuinguruan kokatzea eta interpretatzea ere. Arte-merkatuaren aldakortasuna dela eta, artistek, sarritan, leku duin bat bilatzen dute beren obrentzat, aurreko artista handien obren ondoan, museo bateko bildumaren ingurune egonkorrean; bestalde, zenbait bildumagilek, fundaziok eta norbanakok iraganeko dohaintza-emaileak imitatzen dituzte bilduma publikoei opari eskuzabalak eginez. 2010ean, adibidez, San Galoko (Suitza) Stiftung Franz Larese und Jürg Janett-ek oso dohaintza garrantzitsua egin zion Estanpa eta Marrazki Bildumari: 1945etik aurrera sortutako mugimendu abstraktu berrien nazioarteko artista nabarmenen estanpa multzo handi bat. San Galoko Erker Gallery and Workshop-en lan egindako artistak ziren denak. Bereziki estimatuak dira ere aurreko hamarkadetan Hungariako eta nazioarteko artista garaikide batzuek (Dóra Maurer, Vera Molnar, Alexandre Hollan, Orshi Drozdik, Günther Uecker, Georg Baselitz edo Sean Scully, besteak beste) egindako dohaintza eskuzabalak. Arte merkatuaren aldaketak arretaz azterturik, eta noizbehinka jasotzen dituen dohaintzei esker, museoak oso obra esanguratsuak eskuratu ditu berriki, eta Bilduman dauden hutsuneak osatu ditu horrela.

Esterházy Bilduma estatuaren jabetzakoa izatera igaro zenetik 150 urte baino gehiago igaro diren honetan, funtsak jatorrizko tamaina hainbat aldiz biderkatzeraino handitu dira museologoek, museo zuzendariek eta mezenas kartsuek egindako erosketei eta ekarpenei esker, eta genero horren alde egindako lan nekaezinari esker. Halako bilduma erraldoi batek bere eginkizuna eta bere etorkizuna berrikustera bultzatzen du museoa; izan ere, museoaren eginkizunak bere horretan jarraitzen badu ere (kontserbatzea, bilduma egitea, ikertzea eta erakustea), garai bakoitzeko beharrei garai bakoitzaren ezaugarrien arabera erantzun behar zaie.

Budapesteko Arte Ederren Museoko bildumaren muina Esterháhzytarrek sortu zuten antzina, estatus jakin baten sinbolo gisa, eta gure egungo eginkizuna ordukoaren oso desberdina ez izan arren, museoaren helburu nagusia ez da jada liluramendua sortzea soilik. Gure lana, gaur egun, artelanak hurrengo belaunaldientzat ikusgai jartzea eta behar bezala zaintzea da, politika-, erlijio- edo ideologia-kontuak alde batera utzita. Horrela, artearen mende askotako balioa zaindu eta babestu nahi dugu, guk bezala, gizateriaren lorpenik ederrena arte plastikoak direla uste duten guztien onurarako.

[Itzultzailea: Rosseta Testu Zerbitzuak S.L.]

PDF-a JAITSI