Georges Braque

katalogoa

Braque, Apollinaire, Reverdy

Étienne-Alain Hubert

«Montmartre-Cityn»

Abiapuntu gisa, bi irudi. Lehenik, «Le Tombeau de Calamity» izeneko dokumentu hau, Buffalo-Bill. Le Héros du Far-West saileko 173. zenbakia. Beti bezain eskuzabal, Claire Paulhan-ek bere bildumaren parte den dokumentu argitaragabe honen existentziaren berri jakinarazi zidan. Nik 1910. urte inguruan kokatuko nuke. Hona hemen kontakizunaren hasierako lerro batzuk:

Nick Wharton ehiztari zaharra, eta Wild Bill, Laramiekoa, Buffalo Billen pardak biak, Wickenburgeko hilerri txikia inguratzen zuen egurrezko hesi landugabearen aurrean zeuden.

Eta irakur itzazue orriaren erdian eskuz idatzitako bi eskaintzak, pintore batek eta poeta batek beren pardari egindago omenaldi irribarretsuak:

nire pard Georges Braqueri
Picasso

nire pard Georges Braque scout ari, Montmartre-city Woôpiko
arroiletan emandako gauen oroitzapenez!
Guillaume Apollinaire

Gauza jakina zen Braqueri eta Picassori gustatzen zitzaiela beren artean «pard» hitza erabiltzea –laguna, lankidea–; baina ez pasahitz adiskidetsu hau Apollinairerengana ere iristen zenik, zeina aitzindaria izan baitzitekeen, hark berretsi baitzuen Buffalo-Bill edo Nick Carterengan «energiaren bi alabantza» aurkitzen zituela¹. Hiru lagunak «amerikar epopeien» gurtza dibertigarri batean elkartzen dituen konplizitate baten adierazpen moduan irakur daitezke eskaintza bikiak, eta berresten dute gainera bazela Apollinairerengan beraren arte-kritikan sumatzen den mugimendu kubistaren iruditeria. Alderdi estetikoak abenturaren alderdiak baino garrantzi gutxiago duen eginkizuna da: Erdi Aroko keinu bat, poeta ere sartzen den toki batean paladinek egina.

Bigarren dokumentua irudi lauso eta hunkigarri bat da, Pierrette Anguera Gargallo andreak –Reverdyren lagun zaharrenetako bat izan zen eskultorearen alaba zen– adeitasunez erakutsi zidana: argazki txiki-txiki bat da (6,5 - 4 cm) eta Pierre Reverdy egunkari bat irakurtzen agertzen du Cortot kaleko 12. zenbakiko horma zuriko gela txiki batean, non taxutu baitziren haren obra poetikoa eta hausnarketa estetikoa araztasunezko eskakizunen arabera. Objektibo eskasak koadro bat hartu zuen paretan, Juan Grisek etorkizuneko Sabaiko eguzkipean (Au Soleil du plafond) obrarentzat egindako Kafe-errota (Moulin à café) irudiaren azpian zintzilikatua; 1917ko udako data duen Braqueren konposizio bat identifikatu dut, pintoreak bere adiskideari oparitu ziona Vauclusen elkartu zirenean². (Eta oraingo honetan Nicole Worms de Romilly gure adiskidea datorkit gogora, Braque katalogo miresgarriaren egilea, hark aurkitu baitzuen obra hau, aspaldi beste eskuetara igaro zena, Maeght argitaletxeak hasitako Reverdyren Ancres alea prestatzen ari zela). Dohaintza-eszena honetara itzultzen da Une aventure méthodique³ obrako Reverdyren orri bat: bi lagunak bidean elkartzen dira, pintoreak landan ipintzen du mihisea eta Reverdyk hitz hauek esaten ditu: «Harrigarria da nola txertatzen den egiazko kolorearekin eta harriekin». Eta eransten du: «Esan didate kontua zela, oroz gain, goseteari ere aurre egingo ote nion jakitea»⁴. Midiko paisaiaren erdian, inguratzen duten elementu mineralak bezain sendoa ematen du objektu sortuak, haiek bezain konkretua. Aire zabaleko erakusketa honetan koadroaren ikusmolde berri bat gauzatzen da, naturan duen autonomia zigilatzeko bezala.

Reverdy eta Braqueren arteko erlazioak, bien ibilbidearen eta sorkarien bat etortzeak konfrontazio ia isil honetan aurkitzen dute beren ikurra. Apollinairek –batzuetan desilusionagarria gertatzen da betekizun mertzenarioek halabeharrez ekartzen dizkioten kroniketan– bere talentu kritikoa osorik agertzen du orakulu- eta lirismo-doinua ametitzen dute saiakeretan edo hitzaurretan; baina Reverdyk modu sakonago, gordeagoan partekatzen du bere idatzietan pintorearen lana, azpimarratu gabe ordea artisten aurrean, sortzaile eta teorialaria zorrotz gisa, bete duen salbuezpeneko papera. Kubismoa –Reverdyk ez zuen atsegin hitzaren karikatura-zama– ez da besteen atzetik datorren mugimendu artistiko bat sinetsita dagoenarentzat Picassok eta Braquek artea berriz definitu dutela, eta koadroak bere estatusa aldatu duela, hautsi baitira kanpoko munduaren irudikapenarekiko lokarriak. Eta hortik dator haren saiakeren larritasuna, zehaztasuna. «Guk bezala hitz egiten zuen hark pinturaz... Eta geure sekretuak aurkitzera bultzatzen gintuen…»⁵. Braquek esana da.

«Hona hemen, bada, Georges Braque. Haren eginkizuna heroikoa izan zen» (Apollinaire)

1907aren amaieran ezagutu zuen Apollinairek Braque, dirudienez. Haren izenaren aipamena ageri da Je dis tout ere agertzen den Udazkeneko Saloiaren txostenean, 1907ko urriaren 19an⁶. Pintoreak bazuen bi paragrafo labur haiekin ernegatzen jartzeko motiborik, haietan Apollinairek interes-falta komiko bat agertzen baitzuen, sotiltasun handirik gabe. Braquek, inondik ere, ez zuen idatzi hura ezagutzen, pintorearen txartel batek agertzen baitu nolako harreman adiskidetsua zegoen bien artean, 1908aren hasieran hasi zena⁷. Gero oso bizkor gertatu zen dena: urriaren 19an bidalitako gutun batean, Apollinairek errespetu handiz eskatzen dio Braqueri onartuko ote duen bera arduratzea, Kahnweilerrek iradokitzen duen bezala, prestatzen ari diren erakusketaren hitzaurrea idazteaz⁸.

Hitzaurre hori eta «Peintres cubistes» atala⁹ dira Apollinairek Braquez idatzi zituen bi testu nagusiak. 1986ko artikulu batean azpimarratu nuen bezala¹⁰, konposizio diptikoa dute biek: atariko luze bat dela-eta –inpresionismoaren kontrako diatriba erakusketaren hitzaurrean, Independenteen Saloiaren ibilbide historikoa «Peintres cubistes»en–, atzeratu egiten da gai nagusia, beharrezkoa balitz bezala itxaron-denbora bat Apollinaire iragarle-paperean jarri baino lehen, hara hemen erakuslearekin. Honako hau iragarri zuen 1908an:

Hara hemen Georges Braque. Bizimodu miragarria egiten du. Grina biziz saiatzen da edertasunaren aldera egiten, eta lortzen du, itxurazko nekerik gabe.

Braqueren obra ez da Picassorena bezain asaldatua –Picassorena hainbat aldi kontrastatu dauzkan keinu heroikoa bihurtzen du poetaren lumak–; baina arrisku bat zuen: bere jarraitutasun tematia zela medio, kritikariaren diskurtsoa adoregabetzea, areago bere lana azaltzeko zituen «errezelo» famatuak ziren artista batek aldezteko aukera gutxi zuenean kritikariak. Errazagoa zen Metzingerrez edo Gleizesez idaztea, haiek kubismoaren teorialariak eta aldi berean beren produkzio propioen irunzkingileak baitziren. Inpresionistak ez bezala –modu bitxian aurkeztuak zeuden, «gaueko txoriak egunsentian» balira bezala–, sortzaile sendo baten moduan altxatzen da zerumugan Apollinaireren Braquea, argitasunak inguratua, zeinaren lirismoa koloreztatua baitago, pintoreak Midin egindako egonaldi emankorrek «errenazimentu unibertsaleko» gizona egin balute bezala. Artistak behin eta berriz aplikatzen dituen aurrerabide teknikoei dagokienez, ia-ia guztiz ezkutatuak geratzen dira, formulazio honetan izan ezik beharbada: «Samurtasunez beteriko edertasun bat adierazten du, eta haren koadroetako nakarrak gure ulermena irisatzen du». Ba ote dago pentsatzea aipamen bat egiten zaiola hemen «pintzelkada luzatua» deritzanak sortzen duen efektuari?

Sar gaitezen orain Apollinairek esploratzera gonbidatzen gaituen Braqueren paisaia sintetikoan, suhartasun ia sakratuz dardaratzen diren hainbat esaldi motelen bitartez. Eskalda ibaia (L’Escaut) margolanaren salbuespenarekin, 1906koa baita, 1907 eta 1908koak dira Vignon kalean bildutako koadroak, eta oraindik ere tituluak dituzte. Atsedenik ezagutzen ez duenarengan –Aita Jainkoak ez bezala–, Apollinairek «lanaren balio» baten antzeko zerbait azpimarratzea, ahalegina errepikatzen dela agertzen duten titulu bereko mihiseen presentziak justifikatzen duela dirudi: bi Zubibide (Viaduc), bi Terraza (Terrasse), bi Bidea basoaren pean (Chemin sous bois). Fauvismoa baztertu eta espazioaren bestelako egituratze bat sortu zuen artistak koadro horietan; poetak paisaia ideal eta virgiliar baten osagaien gisa ikusten zituen oroz gain, eta gizadiaren jatorriaren aldeko itzulera zoriontsu bat izango lirateke. Eta hori ez da batere harrigarria gertatzen, bere Monakoko haurtzaro propioaren oroitzapen nostalgikoez betetako Apollinaire batek bultzatzen badu ibarra den harreragunea, non «gaztaro guztietako erleak burrunbatzen eta nektarra xurgatzen duten».

«Esango da: Georges Braque egiaztatzailea»

Bost urte geroago, «Peintres cubistes» kapituluak nolabait ere berriz hartzen du egitura diptikoa. Definizio aski iheskor batekin hasten da («Itxura sosegatu bat orokortze plastikoan, horixe da, eskualde epel batean, Georges Braqueren arteak lortu duena»), Independenteen gaineko hausnarketetan luzatzen da bi orrialdez, eta Braquerengana itzultzen da 1908ko artikuluaren inflexio epifanikoa berriz hartzen duen trantsizio baten ondoren:

Hona hemen, bada, Georges Braque. Haren eginkizuna heroikoa izan zen. Miresgarria da haren arte sosegatua.

Liburu bereko Picassori buruzko kapituluak hasieratik laburbiltzen du artistaren bilakaera, baina ez da 1907-1908 urteetako Braqueren aipamenik batere egiten, haren obra hasi balitz bezala 1911ko Portugaldarra (Le Portugais), 1912ko Frutaontzia eta edalontzia (Compotier et verre), eta 1912-1913ko Frutaontzia eta hirusta batekoa (Compotier à l’as de trèfle) obrekin. Aurrerago «kubismo analitiko» gisa sailkatuko den geroagoko ekoizpenetik ez da adibiderik ematen: Apollinairek ez du ezer ere esaten itxuraren zatikatzea den berrikuntza handiaren aurrean. Alabaina, koadroaren barneko letren erabileraz mintzatzen dela iruditzen zait, eta poeta gisa, idazten duenean:

Poeta batzuek nekez susmatu zuten forma estetikoen erabilera estetikoa erakutsi die gizonei eta beste pintoreei. Seinale argitsu horiek gure inguruan distiratzen dute, baina pintore batzuek bakarrik aurkitu dute haien esanahi plastikoa.

Azpimarra dezagun Braqueren adierazpenak letren erabileraz eta papier collé (papel itsatsi) baliabideaz ikusmolde ez hain liriko batean kokatuko direla: pintorearen ikuspegitik, objektura itzultzeko mugimendu baten baitan hartzen dute zentzua prozedura horiek. Apollinairek, parte hartu gabe eta neurria gainditu nahi gabe figurazioa ez bezalako prozesuen bidez gauzei buruzko posizioa berreskuratzeko borondate honetan, komentario zentrifugo bati heltzen dio, bere irakurlea kosmosera garraiatuz. 1900-1901 urteez geroztik lantzen ari zen mito inspiratzaile baten arabera, tradizioz Sortzaileari dagokion misioaren betearazle egiten du Braque: Kaosaren ordenatzaile berria. Adierazgarria gertatzen da, kafetegien beiretan argituta ageri diren eta Braquek eta Picassok jadanik ezagutzen dugun moduan erabiltzen dituzten letra zuri esmaltatuak izendatzeko, «seinale argitsuak» adierazpidera jotzea, hitz horiek modu berean izenda baitzitzaketen Braqueri kopiatzea gustatzen zitzaizkion «zeruko alfabetoetako» konstelazioak. Baina zer esan artistaz, eskulangilea delako itxurak eginez, egur faltsua lantzen duenean edo bere konposizioei paper itsatsien bidez elementuak eransten dizkienean? Horra bada, Apollinairek esan zuenez, eskertuta egon behar zuen batek Braquek arinkeriaren alde egin zuelako, bere arteari paretetako pintorearen bitartekoak erantsiz eta bere garaikoa zela agertuz horrela. Komentario eskasa agian.

Dirudienez, Braquek ez zuen askorik estimatu eman zitzaion «egiaztatzaile» izendapena, eta Picasso, berriz, «arteen iraultza handi» historikoa egin zuelako zen famatua. Apollinaireren suhartasun zintzoak okerreko pausoak ematera bultzatzen zuen.

Geroago, Louis Broder argitaratzailearen eskaeraz, Braquek hemezortzi taula grabatu zituen Louri eskainitako poemei laguntzeko: Han hilko banintz (Si je mourais là-bas, 1962) izan zen emaitza. Jacques Guignarden arabera, artistak aukeratu zituen titulua eta testuak, eta jakinarazi zuen nahiago zituela «bertsorik tragikoenak eta samurrenak»¹¹.

«Georges Braquek, bizitzan eta pintore gisa izan duen esperientzian, abentura metodiko bat abiarazi eta eraman du aurrera» (Pierre Reverdy)

«Ba ote da Pierre Reverdyk kubismoa adina arte garaikidea maite izan duen idazlerik? Irrika sakona, zuhurra, existentzia batean barna garatzen dena, hain esklusiboa, non poeta ezin izan baitzen inoiz modu berean dardaratu beste arte batetik zetozen beste obrekin, haien balioa onartzen zuen arren»¹². Harrezkeroztik arteari buruzko bestelako ikuspegiak hartu baditut ere, ez nuke ezer kenduko duela 35 urte adierazi nuen iritzi horretatik.

Reverdyrentzat, kubismoaren aurkikuntzarekin hasi zen bere bizitza gizon gisa. Existentziak patuaren forma duenean, gertaera bakoitzak zentzua eskuratzen du, baita aleatorioenak ere. Apollinairek urte batzuk behar izan zituen bere garaiko arterik berriena lantzen zen lantegietan sartzeko, eta André Breton pixkana-pixkana urrundu egin zen gaztetan Musée du Luxembourgen liluratu zuten obretatik; Reverdy bakarrik heldu zen Parisera 1910eko urriaren 3an, Narbonneko lagun batek gomendatu zion Montmartreko hotel batera heldu, eta ia segituan ezagutu zuen Bateau-Lavoir. Irakur ezazue berriz 1951n Jean Rousselot-i bidalitako gutuna, hilabete batzuetan hurrenez hurren kateaturiko topaketen berri ematen baitu hartan: Picasso eta berehala kasik Braque, gero Gargallo, Laurens, beste batzuk. Emozioa gaineratzen zaio gomutari:

Uholdearen aurreko garaiko azken urteak bizi ditugu. Inoiz ez digu eguzkiak halako gozotasunez azala laztandu. Inoiz ez da airea halako perfume hordigarriez betea egon. Inoiz ez gaitu ezezagunera lagundu halako kezkarik ezak eta konfiantzak¹³.

Nola ez erreparatu laztasunak, errealegiak, denborak ezabatu dituen aldi paristar baten oroitzapena metaforikoki eustera datozen elementu naturaletan? Reverdyren testuetan, Braque gizona eta haren obra bien topaketak inguratu zituzten sentsazio ugariak gabe ageri dira, artea eta artearen eragileak, halabeharrez, bereizi gabe egon behar balute bezala afektuz gainezka egiten zuen giro batean; giro izoztua eta barea zen batzuetan, sarritan argitsua (gogora bedi Sorguesetik gertu landan ipinitako koadroa). Irakurri berriz Mourlotek 1950ean pintorearen irudi batekin argitaraturiko Une aventure méthodique liburu ederraren hasierako lerro hauek¹⁴:

Hona hemen bada, duela 35 bat urte ezagutu nuen gizon bat, nire oroimenean haizeak jota eta argi-turrusta handiek irentsita, mendi gorenetako paisaia batzuen moduan finkatuta dauden toki eta egoera batean [...]¹⁵

Alderdi emotiboaren eta sentsorialaren intentsitatea nagusitzen da Braqueren silueta agertzen den tokian –haren «garaiera», Reverdyk idatzi nahi izaten zuen bezala– eta bereziki Aventure méthodique honetan, zeinaren tituluak biltzen baititu pintoreak bere sorkariaren ibilbide subiranoaren baitan adiskitzen dituen kontrako bi kontzeptuak. «Natura eta poesia» gaiari buruzko hitzaldi baten proposamenarekin hasi zen azkenik «1946ko azaroak 3» data ipini zitzaion testu honen historia¹⁶. Askotan erabili ziren berriz Reverdyk bildutako ideiak, sarritan «Braquerentzat» edo besterik gabe «Braque» idazten duen ohar-koadernoek agertzen duten bezala. Arkatzez idatzitako dokumentu hauen kontsulta dela medio, hasierako gaitik abiatuta marrazten hasten den berrorientazioa ikus daiteke –eta hasierako gai hori filosofia existentzial baten dimentsiora zabaltzen da jadanik–, pinturaren aldera eta Braqueren aldera batez ere, berez egokituko balitzaio bezala gizakiak munduarekin duen erlazioa zuzenean gauzatzea.

Era horretan, aise uler daiteke Braquek 1911. urtearen hasieratik poetaren munduan hartzen duen lekua. Une aventure méthodique obran prosa eder batek korritzen ditu gizakiari buruzko hausnarketa orokor baten hurrenez hurreneko esparruak, baina era berean sartzen dira tarteka aldi berean hurbilekoa eta ezkutukoa den adiskidearen eta haren koadroen oroitzapenak. Pintorea eta pintorearen obra, beti: «Braque da, ezin dut bere obratik bereizi, eta lanean ari da»¹⁷.

Une aventure méthodique, denboran zehar, Reverdyren arabera etengabeko bilakaeran egon den produkzio bat izan da, beti ere barne-bilaketa eta bilaketa estetikoa adostuz. «Gogoratzen naiz», «gero», «garai honen inguruan» adierazpenek erritmoa markatzen dutelarik, liburuak atzera egiten du, «mihise gris, sarri eta lakarki hermetiko» deitzen dituenetaraino¹⁸; konposizio zaharrak dira, «hizkera soila eta biluzia»¹⁹ darabiltenak, eta haien barnean topatzen ditugun eguneroko elementuak –pipa, tabako-paketea, gitarra– barneko premia baten arabera kokatzen dira, samurtasunezko aura batean bildurik. Gaien eta bitartekoen bilakaerari emandako arretaren beste adibide bat hartzeko, ikus 1942ko Arrain beltzak (Les Poissons noirs) obraz idazten dituen lerro zehatz eta inspiratuak²⁰; inongo itsasotik atera ez diren arrainak dira, mihisean harrapatuak:

Baina ez dizute inoiz esan [...] arrain beltz hauek niretzat irudi indartsua eta emotiboa direla, nik neronek ezin asmatu izango nukeena, ezta giza arrazoiaren argitan erakutsi ere; eta niretzat aldez aurretik ezin iragarrizkoak diren erlazioek, zeinak eratzen baitira, nik preso aurkitzen ditudan mihisean, plateraren, mahaiaren, paretako estalduren eta sagarren artean, gorputz bizi berri bat osatzen dutela [...]²¹.

Esaldi gutxik ulertarazten dute hain ederki, 1917az geroztik Reverdy hainbeste ernegatzen zuen «poesia kubista» adierazpenaren bitartez elikatu ziren gaizki ulertu dudazkoak alde batera utzita²², pintorearen eta poetaren lanak estu lotzen dituzten paralelotasunak. Reverdyk «erlazio» nozioa aipatzen duenean koadro honek eragiten dion sedukzioa aztertzeko, eta batez ere «irudi» hitza erabiltzen denean gauzen arteko loturen sorrera esperogabe eta premiatsu baten ideiarekin, ezin da pentsatu Nord-Sud aldizkaria sortu zuen garaitik garatu zuen irudi poetikoari buruzko hausnarketa estetikoan baizik.

Nord-Sud garaia: Braqueren «pinturari buruzko gogoetak eta hausnarketak»

Artearen historian eginkizun aktibo bat hartuta sartu den poeta baten kasu berezia da Reverdyrena. Nord-Sudeko lehen alean –1917ko martxoaren 24-26 inguruan agertu zen–, argitaratu zuen «kubismoaz», bere bigarren heldutasunera heldu berria zen mugimendu baten baitan gertatzen den zerbait. Bere justizia-sen suharrean dagoen eguneratze teorikoaren premiaz gainera –eta premia hori areagotu egiten da pintoreekin ia egunero dituen solasaldietan–, gauzak argitzeko beharrak bultzatzen du, «mailak nahasten diren» garai batean, bere ipuinetako batean erabiltzen duen adierazpidearen arabera.

Picasso Italia aldera urruntzen da eta Braque larriki zauritua itzuli da frontetik. 1916. urtearen erdialdean jarduera artistikoa berriz hasi zenean, talde gazteak agertu ziren kubismoaren inguruan, eta sarritan taldekideek ez zituzten antzematen haien eskakizunak. Kideek –batzuk talentudunak– taldea handitu zuten, errealitatearen irudikapenerako ezkutuko itzulera egiten duen praktika baten zerbitzura jarriz sustatzaileek aurkituriko bitartekoak, «deformazioaren» itxuraren pean. Hala, André Lhote-k estilizazio geometrikora jotzen du, azken batean, berriz ere ikusmolde tradizionalean kokatzen diren konposizioen zerbitzura²³. Lhoten, Rivera-ren edo Metzingerren postura egokikorragoaren aurrez aurre, «Kubismoaz» dei larri bat zen: Reverdyk sorkuntza erabatekoaren arteaz osaturiko teoriek, zeinarentzat ez baitu aurrekaririk topatzen, zilegizko posizioa topatu zuten kubismoaren historian.

Berezitasun bat: irakurle zorrotz samarrak identifikatzen baldin baditu «Kubismoaz» obran agerturiko puntu sendoek eskuratu nahi dituzten helburuak, ikusiko du ez dela artisten izenik aipatzen, bere hausnarketa une jakineko banakako pertsonak eta polemikak gainditzen dituela nahi baitu autoreak azpimarratu. Ikusten da Picasso eta Braqueren izenak –«pintore-esploratzaile» horiek, Reverdyk garai hartako gutun batean deitzen dituen bezala–, ez direla besteak baino gehiago nabarmentzen, eta ez dela hitzik egiten batak bestearen gainean zenbait alderditatik izan dezakeen nagusitasunari buruzko debateez. Alabaina, ondorengo gutun edo ohar batzuek adierazten duten bezala, Braqueri ematen dio Reverdyk lehentasuna adierazpide berrien aurkikuntzan, nola diren paper itsatsiak, «egur faltsua» edo efektuak koadroaren zati koloreztatu baten gainean.

Reverdyk omenaldi bat eskaini zion Braqueri, 1917ko abenduko Nord-Suden 10. zenbakian argitaratuz bere sinadurarekin argitaraturiko lehen idatzia, «Pinturari buruzko gogoetak eta hausnarketak». Testu enblematikoa da, paragrafo laburren hurrenkera batez osatua –paragrafo horiek arnasa hartzen dute, inguratzen dituzten espazio zuriei esker–, eta garaia markatu zuen: 1919az geroztik kritikariek aipatuko dute, Jacques-Émile Blanchek esate baterako, Maurice Raynal-ek bere idatzietan agertuko du, Daniel-Henry Kahnweilerrek alemanieraz argitaratuko du 1920an, eta Juan Grisen eta Braqueren arteko elkarrizketa adiskidetsu baten mintzagaia izango da –«Estimatzen dut araua zuzentzen duen emozioa», esango du Grisek–. Oroz gain, Cahier de Georges Braque, 1916-1947 lanaren sorburua da; F. Mourlot -ek inprimatu zuen 1947ko urriaren 28an eta pintoreak alderdi askotatik aberastu zuen (lastima Metzeko Centre Pompidoun duela gutxi egin den 1917 erakusketan, esparru askotan berritzailea izan bada ere, publikoari ez agertzea dokumentaziorik falta ez den testu historiko baten garrantzia). Kontuan hartu, gainera, hilabete batzuk geroago, aldizkariaren 13. zenbakian, eta formatua berariaz handitu zela okasio honetarako, Braqueren jatorrizko bi irudi argitaratu zituela Reverdyk²⁴. Bi natura hil dira, zeinaren marrazkia, ingerada nabarmena dutela, marra etengabearen bidezko erreprodukzio-prozesura egokitua baitago, eta objektu batzuek bizitza moteldu batek animatuak dirudite. Eta irudi horiek agertzeak, karaktere handietan inprimaturik, Reverdyren saiakera nagusia –«L’Image»– ezagutarazi zuen alean, argi erakusten du nolako harmonia zegoen haien artean, adiskidetasunaren lokarriak baino areago, estetikaren eta espiritualtasunaren esparruekin baitzuten zerikusia.

Itzul gaitezen «Pinturari buruzko gogoetak eta hausnarketak» liburura. Hurrenez hurreneko hiru eskuizkribu, lehen zirriborrotik inprimatu aurreko azken bertsioraino doazenak, gorde zituen Reverdyk Solesmesen Nord-Sudekin loturiko paper-sorta batean, eta Marguerite Maeght andreak Fundazioan egin zen Reverdy erakusketaren ondorengo urteetan Jacques Doucet-en liburutegi literarioari eman zizkion dohaintza eskuzabalen parte dira²⁵. 27 - 21 cm-ko orriotan agertzen den idazkera harrigarri samarra gerta liteke lehen ikusian, letren trazatuak, eta letra larri batzuenak bereziki, Braqueren grafia baitakar gogora. Garai bereko data duen poetaren eskuizkribuekin –Cadran quadrillékoarekin esate baterako– egindako konparazio batek sinetsarazi digu azkenean, zalantzak eragin ditzaketen zuzenketa bakanengatik izan ezik, orri haek Reverdyren eskutik atera zirela, zuzenean jaso baitzituen gogoetak bere lagunarengandik hura, zauritua, sendatzen ari zela, eta haien behin betiko formulazioan parte hartu zuen. Gogoeta hauek zabaltzen eta zehazten dituzten arrastoez eta gainetik idatzitako hitzez daude orri horiek beteta, eta Françoise Nicolek xehetasunez deskribatu ditu argitalpen zaindu batean²⁶. Azpimarra dezagun, idazketak aurrera egiten duen heinean, paragrafoen ordena aldatu egiten dela, zehaztasun-premia baten arabera, zeina igaro baitzen, tarteko egoera batean, 1etik 17rako numerazio batera. Gordetzen den lehen zirriborrotik jada, harrigarria gertatzen da kubismoaren prozedura berriei ematen zaien garrantzia, funtsean gutxi aldatuko diren esaldi batzuetan:

Egur faltsua, paper margotuak, etab. trompe-l'œilaren kontrakoak dira. Trompe-l'œila erreala denaren ilusioa besterik ez da, gertaera soil bat den kointzidentzia baten ondoriozkoa –adibidea– arkatz beltz bat paper zuri baten gainean ekarritako itzalak banantzen duena [ezabatua] ²⁷

Horren ondoren datoz, hurrengo orrian, bi enuntziatu berri hauek:

Egur faltsua, paper margotuak, etab. trompe-l'œilaren kontrakoak dira.Trompe-l'œila erreala denaren ilusioa besterik ez da, gertaera soil bat den kointzidentzia baten ondoriozkoa. Zori anekdotikoa da. Egur faltsua eta nolakotasun bereko elementuak berebat dira gertaera soilak, eta horregatik nahastu dira trompe-l'œilarekin; baina espazioko figurazio berri baten justifikazioak diren espirituak sorturiko gertaera soilak dira.

Prozedura horiei emandako garrantzitik, ondorioztatzen da, Reverdyren ustez, Braque zela haien asmalaria. Baina testuak beste berrikuntza bat ere badu, frogatzen saiatu nintzen bezala Reverdyren mendeurrenean, «La grande réalité»ri buruzko testu batean²⁸. Izan ere, urte berean, 1917an, Cocteau aktiboak trompe-l'œila sustatzen du modernotasunaren zernahitarako kontzeptu gisa, eta musika bihurtzen du trompe-l’oreille gisa, Erik Satieren penarako, Paraden –arrazoi osoz, «ballet errealista» subtitulua eman zitzaion obra– sartu nahi izan zituen egiazko soinuen gisa. Maiatzaren 18ko Excelsior egunkarian idatzi zuen balletaren estreinaldiaren erreseinan agertu zen, eta gero berriz erabili zen kontzeptua «La collaboration de Parade» artikuluan, zeina, Reverdy bertan ez zela, 1917ko ekain-uztaileko Nord-Sud aldizkarian agertu baitzen²⁹, kubismoak eskainitako bermeak erreibindikatuz:

Eragozpen materialek [...] kendu dizkigute «trompel’oreille» hauek –dinamoa, Morse tresna, sirenak, tren espresa, hegazkina–, nik –egunkaria, erlaitza, egur faltsua– trompe-l'œilen modu berean pintoreek aldameneko antzealdatzeak lokalizatzeko baliatzen dituzten horien modu berean erabiltzen nituenak.

Ez Braque ez Reverdy ezin dira sorgor geratu egilea kubistekin lerrokatzen eta similien estetika baliatuz egoera nahasten duten paradoxa zurrunbilotsu horien aurrean. Artistak baliatzen dituen bitartekoak espirituak sortuak direla azpimarratuz, «Pinturari buruzko gogoetak eta hausnarketak» liburuak muga jakin batzuk markatzen ditu: trompe-l'œileko errealismo hau eta objektuaren itxurak gainditu eta objektuaren itxurak transzenditu eta errealismo mota jakin bat besterik ez den «goragoko mailako errealitate» batera edo «poetika» batera –Reverdyren hitzak dira– heltzeko ahalegina. «Kubismoaz» artikuluan idatzi zuen bezala, «beharrezkoa da errealitate artistikoaz hitz egitea, eta ez errealismoaz; gure generoaren kontrakoena da errealismoa»³⁰.

«Gogoetak» liburuarekin zabaldutako eztabaidak beste komentario batzuk ere ekarriko zituen, esate baterako «anekdota» edo «anekdotiko» hitzei buruzkoak, zeinak konnotazioz kargatuak baitaude: hitz pindartsuak dira, eta zenbait urtez eragin zituzten debateak, Lhoteren ernegazioari bidea zabalduz Juan Grisek pintore anekdotikoa dela leporatu zionean. «Pinturari buruzko gogoetak eta hausnarketak» liburuko testua, berrespen orokorrez osatua dagoela ematen badu ere, giro berotuegiak ezaugarritutako garai batez mintzatzen zaigu. Baina badira beste formula batzuk testuinguruari itzuri egitea lortzen dutenak. 1917an, teoriari lehentasuna ematen dioten pintoreei aurre egitea da, esate baterako Metzinger, Gleizes edo Lhoteri, «pintoreak formetan eta koloretan pentsatzen du» idaztea; azken hori L’Élaneko «totalismo» izenekoaren ideologoa zen. Askoz ere geroago, Georges Charbonnier-ekiko solasaldian, hitz berberak itzultzen dira Braqueren ezpainetara: «Aldez aurreko baldintza gisa, koloreak eta formak daude»³¹. Izan ere, Braquek ez zion behin ere utzi 1917ko testu hori sakontzeari eta denboran zehar zabaltzeari: obra honek ahalmena du bere goraldi handientsuan guztiok arrastatzeko «Emozioa zuzentzen duen araua estimatzen dut» esapide miresgarri eta sosegatuaren aldera.

Irudiak

Halabeharrez gertatzen ote da Braquek 1918an Reverdyri eskaini zizkion marrazkiek Les Ardoises du toitentzat sosegua zabaltzea? Konposizio soilak dira, marra etengabean erreproduzituak: lanpara-pantaila bat Nord-Suden ale baten ondoan kokatua, pare bat dado, giro barnekoia eta poetikoa sumatzen den familia-oroitzapenak. Ba ote dago ilustrazioez hitz egitea, poemekin duten erlazioak ihes egiten dietenean hitzak dakartzan egokitasunei? Haren Le Peintre et le livre erreferentziazko obran –agortua dago zoritxarrez; noiz egingo ote da beste argitalpen bat?– François Chapon-ek behin betiko argitu du Braquek, Grisek eta Picassok beren bitarteko artistikoekin lagundu zuten Reverdyren liburuetako irudiaren eta testuaren arteko erlazioa:

Garrantzitsuena hemen irudi deskribatzaileen ukoa da, zeinak ageri baitira Braqueren edo Grisen natura hilen bazterrean, azken horren paisaia edo arlekinetan, Matisseren biluzietan edo Picassoren emakumeengan. Errealitateko elementuetatik abiatuta, sorkuntza guztiz garbiak –batzuk hitzen bitartez, beste batzuk marrazkiaren bitartez– egiteko akordio sakonagoaren pean gauzatzen da testuarekiko erlazioa³².

Bizitzaren amaieran, eta adiskideak zituen editoreei esker, Reverdyk –haren idazkerak edertasun abailgarria du– eskuz idatziriko liburuetan aurkitu zuen testua aberasteko modua, eskuak grafiari eransten dion erritmo bisualarekin. 1953an, Marcelle Braqueri eskaini zion poema kaligrafiatu batek –«Cercle doré» izena du, aurretik «Une chanson dont l’aire est encore à trouver» azalpena duela– segituan sorrarazi zuen Braquerengan eskuizkribua litografian erreproduzitzeko eta konposizio batekin aberasteko desira: txalupa koroatu bat, Cercle doré titulua ageri duela haizetara jaurtikiak diruditen letra arinetan marraztua³³. Bi adiskideen arteko konplizitateak Itsasoetako askatasuna liburuan aurkitu zuen azken berrespena; Marguerite eta Aimé Maeght-ek asmaturiko eskuizkribua zen, egiteko zenbait urte behar izan zena³⁴. François Chaponek adierazi zuen bezala Bibliographie des écrits de Pierre Reverdy lanarentzat idatzi zuen gure hitzaurrean, hutseko litografiaren prozedurak –bertan behera utzi zen, eta gero Mourlotek piztu zuen berriz liburu honentzat–, bere baliabideen sorta zabala agertu zuen hemen: «Beltzen sakontasunak, ingeraden zehaztasunak, maila berean balioesten dute Reverdyren lumaren trazua eta Georges Braqueren trazua samurtasun arretatsuz, esan liteke, ezartzen duen puntuaketa sotila, Braque ere sorta bikain hau burutzen den abentura espiritualaren lekukoa eta parte-hartzailea izan baitzen».

Atarikoa, titulurik gabea, eta prosaz idatzitako hemezortzi poemak –berrogei urte atzerago idatzitako testuen orrazketak dira–, 1954ko apirilaren 5ean bukatu ziren idazten, aldi berean saiatua eta agintzailea zen grafia erraldoi batez; liburuaren formatuko neurrian inprimatu zen (56 - 38 cm), eta bat dator tituluak daukan arrandia-aginduarekin. Braquek sei irudi koloretan prestatu zituen, zeinetan ugaltzen baitira hegazti eta hostoen forma arinak –badirudi Douanier kalean begien pean dauzkan mahasti birjinak inspiratu duela–, eta apaingarri diskretuak erantsi zituen, beltzak, inoiz berdez aberastuak, poetak marraztutako marren artean txertatzen direnak; apaingarriek batzuetan estali egiten dituzte marra horiek, eta orduan testua zuria gertatzen da: harriaren edo zinkaren gainean zuzenean egindako dekorazioa da, aldez aurretik eskuizkribua hara aldatu ondoren. Braque, ilustratzailea izatera heldu gabe, testuaren laguntzaile hurbila eta soila bihurtzen da hemen. Ikusi nola zeharkatzen duten euriaren arrastoek «Mirage» poemaren lehen orria, «Zuhaitzen gainean bakarrik egiten du orain euria» hitzek erakarrita.

1960ko ekainaren 17an hil zen Reverdy, editoreak Itsasoetako askatasuna inprimatzen bukatu baino lehentxeago. Testamentu-ikurra gertatzen da poetaren eta artistaren eskuek liburu hau sortzeko egindako elkarlana, adiskidetasun sakonak elikaturiko eta elkarrekin egindako lanek markaturiko berrogeita hamar urte zigilatzen dituena.

[Itzultzailea: Rosetta Testu-Zerbitzuak]

Oharrak

1. Guillaume Apollinaire, OEuvres en prose complètes, argit. Pierre Caizergues eta Michel Décaudin, III. alea, Paris, Gallimard, «Bibliothèque de la Pléiade» bild., 1993, 215. or. Apollinairek, Picassori bidalitako gutun batean, 1910eko abuztuaren 7an, hornidura-arazo bat aipatzen du: «Bourgesek Nick Carter guztiak irakurri ditu, hiruna bi orduko. Gauza bera Buffaloek. Ez dut Braque berriz ikusi, nahiz eta Nick batzuk ekarri behar zizkidan» (Picasso, Apollinaire, Correspondance, argit. Pierre Caizergues eta Hélène Seckel, Gallimard, 1992, 90. or.). [itzuli]
2. Bere Catalogue de l’oeuvre de Georges Braque. Peintures 1916-1922, Paris, Maeght, 1973, Nicole Worms de Romilly-k (Nicole Mangin) konposizio honi Edalontzia eta diamanteen batekoa titulua ematen dio, 1917, 31- 31 cm (bilduma partikularra, Estatu Batuak). Haren alabak, Caroline Mangin-Lazarus andreak, koadroaren atzealdeko argazki bat uzteko mesedea egin dit, eta bertan arkatzez idatzitako eta partez ezabatutako hitz batzuk ikusten dira. Nicole de Romillyk eskaintza hori deszifratu ahal izan zion Reverdyri: «Entraygueserako bidean, Sorguesen oroigarri». 1917ko udan, Reverdy eta haren emaztea Le Logis Sainte-Anne izeneko toki batean egon ziren bizitzen, Vedènesetik gertu, eta Braquetarrek, berriz, Sorguesen hartu zuten egoitza. Bi herrietatik distantzia berera dago Entraigues-sur-la-Sorgue. [itzuli]
3. Pierre Reverdy, OEuvres complètes, argit. Étienne-Alain Hubert, Flammarion, 2010, II. alea, 1256-1527. or. [itzuli]
4. Aipamena André Bretoni dagokio, eta Le Surréalisme et la peintureko gertaera bat gogoratzen du: «Badakit Braquek bere bi edo hiru koadro galsoro batera eramateko ideia izan zuela, ea “eusten zuten”. [...] Niri gustatzen zaizkidan koadro bakarrak, Braquerenak barne, goseteari eusten diotenak dira» (André Breton, OEuvres complètes, argit. Étienne-Alain Hubert, Paris, Gallimard, «Bibliothèque de la Pléiade» bild., 2008, IV. alea, 362 orr. eta 1267 orriko oharra). [itzuli]
5. Pierre Cabannek kontatua, hemen: L’Épopée du cubisme, Paris, La Table Ronde, 1963, 342. or. [itzuli]
6. Guillaume Apollinaire, OEuvres en prose complètes, II. alea, Paris, Gallimard, «Bibliothèque de la Pléiade» bilduma, 1991, 97. or. [itzuli]
7. Guillaume Apollinaire, Correspondancee avec les artistes, argit. Laurence Campa eta Peter Read, Paris, Gallimard, 2009, 233. or. [itzuli]
8. Ibid., 233. or. [itzuli]
9. Hitzaurrea, titulurik gabe, Exposition Georges Braque erakusketaren katalogoan ageri da (Paris, Kahnweiler galeria, Vignon kalea 28, 1908ko azaroak 9-28), Paris, Imprimerie montmartroise [Paul Birault inprimategia], 1908; hemen erreproduzitua: G. Apollinaire, OEuvres en prose complètes, II. alea, op. cit., 110-112. or. 25-27. orrietan dago «Peintres cubistes» kapitulua. [itzuli]
10. Georges Braque selon Guillaume Apollinaire», hemen: L’Esprit nouveau dans tous ses états. En hommage à Michel Décaudin, Paris, Minard, 1986; Circonstances de la poésie obran agertu da berriz, argit. berria, Paris, Klincksieck, 2009, 351-358. or. [itzuli]
11. François Chaponek aipatua, hemen: Le Peintre et le livre, Paris, Flammarion, 1967, 313. or. [itzuli]
12. Étienne-Alain Hubert, «Pierre Reverdy et le cubisme en mars 1917», Revue de l’art, 43. alea, 1979; Circonstances de la poésie obran agertu da berriz, op. cit. [itzuli]
13. Pierre Reverdy, Lettres à Jean Rousselot, [Limoges], Rougerie, 1973, 43. or. [itzuli]
14. Azalean Braque bakarrik ageri da, eta Une aventure méthodique, berriz, azalaren aurreko orrian eta koadernaketa ilustratuan. Ilustrazioaren xehetasunarentzat, ikus nire Bibliographie des écrits de Pierre Reverdy, argit. berria, Paris, Éditions des Cendres, 2011, 291. alea. [itzuli]
15. P. Reverdy, OEuvres complètes, II. alea, op. cit., 1242. or. [itzuli]

 

16. «Poesia-denbora» hitzaldia taldearen jardueren baitan antolatu zen, eta 1947ko urtarrilaren 8rako, asteazkena, zegoen iragarria. [itzuli]
17. P. Reverdy, OEuvres complètes, II. alea, op. cit., 1242. or. [itzuli]
18. Ibid., 1255. or. [itzuli]
19. Ibid., 1257. or. [itzuli]
20. Catalogue de l’oeuvre de Georges Braque. Peintures 1942-1947, Paris, Maeght, 1960, 26. or. Artistak Musée national d’art moderne-ri emana. [itzuli]
21. P. Reverdy, OEuvres complètes, II. alea, op. 1263. or. Ikus halaber Braqueri bidali zion gutuna, ibid., 1269-1271 or., eta pintorearekin izan zuen solasaldia, 1950eko otsailaren 10ean grabatua, hemen: Derrière le miroir, «Hommage à Georges Braque», 1964, 74-76. or. [itzuli]
22. Ikus «Petit historique d’une appellation: cubisme littéraire», Michel Décaudinekin elkarlanean, in Circonstances de la poésie, op. cit., 93-113. or. [itzuli]
23. «Pierre Reverdy et le cubisme en mars 1917» nire artikuluari erreferentzia egiten diot, barka atrebentzia (ikus 12. oharra). [itzuli]
24. «1918ko martxoa» ageri da alean, baina hedabideetan izan zuen oihartzuna dela-eta, maiatzean kokatu dut argitalpena (ikus nire oharrak Jean-Michel Place argitaletxean 1980an azaldutako aldizkariaren berrargitalpenean). [itzuli]
25. RDY 388, RDY 389 eta RDY 390 katalogo-zenbakiekin gordeak. [itzuli]
26. Braque et Reverdy. La genèse des Pensées de 1917, Paris, L’Échoppe, 2006. [itzuli]
27. RDY 388, f. 1. [itzuli]
28. Reverdy aujourd’hui-n argitaratua, argit. Michel Collot eta Jean-Claude Mathieu, Paris, Presses de l’École normale supérieure, 1991; berriz agertu da hemen: Circonstances de la poésie, op. cit. [itzuli]
29. Reverdy Vauclusen zegoenean eman zuen ontzat artikulua Paul Derméek. Berriz baliatuko zuen Cocteauk Le Coq et l’arlequinen 1918an eta Le Rappel à l’ordren 1926an. [itzuli]
30. P. Reverdy, OEuvres complètes, op. cit., I. alea, 460. or. [itzuli]
31. Georges Charbonnier, Le Monologue du peintre, berrarg., Paris, Éditions de la Villette, 2002, 27. or. [itzuli]
32. François Chapon, Le Peintre et le livre, op. cit., 138. or. Les Ardoises du toiti buruz, ikus halaber nire Bibliographie des écrits de Pierre Reverdy, op. cit., 44. alea. [itzuli]
33. P. Reverdy, OEuvres complètes, II. alea, op. cit., 1430. or., eta Bibliograpie des écrits de Pierre Reverdy, op. cit., 303. Alea. [itzuli]
34. P. Reverdy, OEuvres complètes, II. alea, op. cit., 1383-1403 or., eta Bibliographie des écrits de Pierre Reverdy, op. cit., 325. alea. [itzuli]

PDF-a JAITSI