Lee Krasner. Kolore Bizia

katalogoa

Gogoetak

Gail Levin

Behin batean, lankide batek galdetu zidan: “Zergatik emango dio Lee Krasnerrek elkarrizketa bat hogeita bi urteko neska bati?”. Gordea daukat oraindik 1970eko abenduaren 2an Krasnerri bidali nion gutunaren zirriborroa, eskuz idatzia: “Izugarri eskertuko nizuke zurekin elkarrizketatzeko aukera ematea, nire doktore-tesia dela-eta. Ikerketa bat egiten ari naiz 1940ko hamarkadako New Yorkeko Eskolako artistei buruz. Hans Hofmann-ekin egin zenituen ikasketak interesatzen zaizkit bereziki, eta aldi hartan New Yorken izandako artisten eta gertakarien oroitzapenak eta iritziak”. Bere lanaren eta Pollockenaren ahalik eta gehiena ikusi nahi nuela esaten nion, eta oso gustura bilduko nintzela berarekin East Hamptonen. Erantzuna, 1970eko abenduaren 15eko datarekin, New Yorkeko Marlborough Gallery-ko Donald McKinneyren bitartez iritsi zitzaidan, zeinak garai hartan Krasner eta Jackson Pollocken legatua ordezkatzen baitzuen. McKinneyk erantzun zidan: “Krasner andrea pozik egongo da ahal duen laguntza guztia emateaz”, eta bere idazkariari deitzeko esaten zidan, hitzordu bat finkatzeko.

Elkarrizketara iritsi nintzenean, McKinney nirekin eseri zen eta kopia bat eman zidan 1965ean Londresko Whitechapel Gallery-n egindako Krasnerren atzera begirakoaren katalogoarena. Gogoan ditut oraindik haren hitzak: “Hara hemen, Krasner ere artista da”. Baina, nire hasierako eskaera berrikusiz, nik hori banekiela egiaztatu nuen: amaitu berria nintzen espresionismo abstraktuari buruzko doktoretza-ikastaro bat, eta hartarako irakurri genuen Irvingen Sandler-en Abstract Expressionism: The Triumph of American Painting (Espresionismo abstraktua: Ipar Amerikako pinturaren garaipena) liburu kaleratu berria (1970). Ez Sandlerrek ez nire irakasle gazteak ez zuten emakume artistei buruz hitz egiten. Sandlerrek ez zuen Krasner aipatzen bere liburuan haien obra aurkezten, erreproduzitzen edo aztertzen zuen artisten zerrendan; “Lee Krasner Pollock-i” eskerrak eman besterik ez zuen egiten, elkarrizketatuak izateko prest agertu ziren artisten zerrenda batean¹ (nahiz eta, margolari gisa, Krasnerrek bere abizena erabiltzen zuen beti, “Krasner”, eta ez zuen inoiz “Pollock” gehitzen). Hain aurreiritzi errotuak izan arren —baita nire doktore-tesia epaitu behar zuten epaimahaiko gizonezko irakasleen artean ere—, mugimendu feminista momentu horretan emakume gazteengana iristea lortzen ari zen; haiek, nik neuk ere bai, jokabide-eredutzat har genezakeen emakume artistak aurkitzeko irrikaz geunden.

Hirurogeita bi urte zituen Krasnerrek gure lehen lehen topaketa hartan, eta aparteko pazientzia erakutsi zuen honako elkarrizketatzaile gazte eta grinatsu honekin. Une hartan, ezinezkoa zen guztiz, niretzat eta berarentzat, egunen batean bere karreraren garapenean lagundu ahal izango nionik imajinatzea. 1978an, ordea, Krasner “lehen belaunaldiko” emakume bakar gisa sartzeko aukera izan nuen erakusketa garrantzitsu batean, New Yorkeko Whitney Museum of American Art-en ospatutako Abstract Expressionism: The Formative Years deituan². Eta, era berean, gutako inork ere ez zuen orduan aurreikusiko egun batean nik haren biografia idatziko nuenik³.

Liburu hura lantzen ari nintzela, desagertu egin ziren elkarrizketa honetako zintak; geroago, liburua amaitua zela, nire etxeko sotoan agertu ziren berriro. Beraz, hauxe da jatorrizko elkarrizketaren bertsio zuzendu bat argitaratzen den lehen aldia. Gure elkarrizketa orain entzutean, hunkitu egiten naiz Krasner zeinen gertukoa izan zen ikusita.

GAIL LEVIN: Noiz ezagutu zenuen Pollock?

LEE KRASNER: Bueno, loft batean, festa batean ikusi nuen Pollock lehen aldiz, hogeita hamarreko hamarkadaren amaieran-edo, esan dezagun 1936 inguruan, gutxi gorabehera. Garai hartan, ez nekien nola zuen izena ere… festa bat zen loft batean, besterik ez, eta dantzan eta hizketan aritu ginen pixka batean; gero, lau bat urte igaro ziren jadanik Jackson Pollock gisa bezala berriro aurkitu nuen arte.

GL: McMillen Galleryko erakusketarekin lotua izan zen hura?

LK: Bai, biek genituen obrak erakusketa hartan. Nik ez nuen Jackson Pollock izeneko pintore baten berririk, eta hura bisitatzera joan nintzen. Halaxe ezagutu nuen. Eta McMillengo erakusketa hura, oraintxe bertan ez ditut datak gogoratzen…

GL: 1941 inguruan?

LK: Bai, horixe.

GL: Izan al zen libururen bat zuretzat bereziki inportantea izan zena 1930eko hamarkadaren bukaeran eta 1940ko hamarkadaren hasieran?

LK: Gehiegitxo eskatzen diozu nire memoriari…! Azken bospasei urteetan edo, han, East Hamptonen, daukadan liburutegia [hartu dut], eta arretaz berrikusi dut, Pollocken liburuak zeintzuk ziren idatziz, ezagutu nuen garaikoak, zeintzuk ziren nireak, eta, ondoren, bilduma bateratu gisa biltzen joan ginenak; beraz, hori guztia oso argi erregistratua dago, eta, zoritxarrez, nire artxiboetan dago, nonbait  ere.

GL: Lekuren batean irakurri dut Pollock-ek D’Arcy Thompson-en On Growth and Form (Hazkundeaz eta formaz) [1917] zeukala. Zuk ere bazeneukan?

LK: Ez, Pollock-ena zen. Eta liburu hori, oker ez banago, Tony Smith-ek gomendatu zion; liburu hura ikaragarri gustatuko zitzaiola esan zion. Beraz, harena zen, ez nirea. Baina nik ere egin nion begiratu bat. Pollock ez zen erraza: gustatzen zitzaiona [gauzaren bat] irakurtzen bazuen, ez zuen nahitaez komentatzen. Interesatuko zitzaion nik uste, askotan ikusi bainuen liburu hura miatzen.

GL: Dakidanez, biek ezagutzen zenuten John Graham.

LK: Bai, hala da.

GL: Ezagutzen zenuten haren System and Dialectics of Art (artearen sistemak eta dialektikak) liburua [1937]?

LK: Nik bai. Eta, izan ere, Pollockekin hasi aurretik ezagutu nuen liburua, Pollock baino lehenago ezagutu nuen Graham-eta. Beraz, egiaz liluratua nengoen liburutxo harekin. Zoritxarrez, duela urte asko desagertu zen nire alea. Oso gaizki sentitzen naiz horregatik, baina oraindik gogoan dut.

GL: Zuk uste duzu Pollockek ere ezagutuko zuela?

LK: Hori ez dakit; izan ere, liburua, oker ez banago, Pollock eta Grahamen arteko harremanaren aurrekoa izan zen.

GL: Eta Kandinskyren idatziak? Ba al daukazu baten bat, esate baterako Über das Geistige in der Kunst (Harmonia espiritualaren artea) [1914] edo Punkt und Linie zu Fläche (Puntua eta lerroa planoaren gainean) [1926]? Ba ote zeuzkan Pollockek?

LK: Ez, horiek nik ez neuzkan, eta ez dut uste Pollockek edukiko zituenik.

GL: Batzuetan iruditzen zait Kandinskyren teoriak aplikagarriak izan zitezkeela.

LK: Nik gauza bakarra dakit, eta hura da Kandinsky miresten nuela —hasierako Kandinskyaz ari naiz— pintore gisa. Pollockekin izan nuen harremanean, ez dut gogoan Kandinskyren izena inoiz atera zenik, Pollocki aipatzen aditu nizkion beste izen batzuk bezala.

GL: Gogoratzen al zara 1945ean, Museum of Non-Objective Painting-en, gaurko Guggenheim Museum-en, Kandinskyren atzera begirako erakusketa handi bat izan zela?

LK: A, bai. Nik Plaza Hotelean zegoenean ikusi nuen [New Yorken]… Rebay baronesak museoa zuzentzen zuenean izan zen, leku finko bat izan baino lehen. Uste dut erakusketa nahiko oso bat ikusi nuela, lehen Kandinskyren obra mordo batekin.

GL: Pollockekin ikusi zenuen?

LK: 1945ean, ez naiz gogoratzen elkarrekin ikusi genuen ala ez.

GL: Zure Whitechapeleko katalogoan zer edo zer irakurri dut, nola Pollock eta biak East Hamptonera bisitan joan zineten eta Kadish familiaren etxean egon zineten. Bisitatu al zenuten Stanley William Hayter?

LK: Ez. Hona nola gertatu zen: Kadish familia Mendebaldeko Kostatik etorria zen, eta Reuben Kadish Jackson Pollockekin joan zen eskolara. Beraz, Reuben bisitan etorri zen, eta nik New Yorken ezagutu nituen kadishtarrak. Eta hurrengo udan esan zuten etxetxo bat alokatu zutela Springsen, East Hamptonen. Haytertarrak hitz egin zieten, aurreko udan han egonak zirelako uste dut, leku hari buruz. Beraiekin egun batzuk igarotzera gonbidatu gintuzten, eta hura izan zen Pollock eta biok uhartean barneratu ginen lehen aldia, eta, azkenean, hara aldatu ginen.

GL: Egia al da Pollockek grabatu batzuk egin zituela Hayter-en estudioan? 1944an?

LK: Halaxe da. Eighth Streeteko tailerrean izan zen hori: gu tailerraren pare-parean bizi ginen. [Pollocki] interesatu zitzaion eta handik pasatu zen, plantxa batzuk egin zituen, baina ez zuen haien inprimaketarik egin. Museum of Modern Artek esan zuen geroago edizio batzuk egin genitzakeela haiekin, Bill Liebermanen bitartez, nik hari eman bainizkion plantxak. Egin ziren plantxa guztien edizioak dauzkagu orain, batena izan ezik.

GL: 1945ean, Hayter-en “The Language of Kandinsky” artikulua argitaratu zen Magazine of Art-en. Irakurri zenuen?

LK: Aldizkaria ikusi nuen, baina artikulu hori zehazki ez dut gogoan. Ezin naiz Pollocken ordez mintzatu, irakurri ote zuen ala ez.

GL: Nola hasi zinen Hans Hofmannekin ikasten?

LK: Oso galdera ona. Garai hartan, ni oso aktiboa nintzen Artists Union-en, eta errealismo sozial moduko bat zen han lantzen zen margotzeko modu bakarra. Artists Union talde politiko bat zen, WPAko [Works Progress Administration] lanpostuak mantentzeko borrokatzen zena, baina noizean behin zerbait argitaratzen zuten Art Front-n [aldizkarirako]; ez dakit, hilean behin edo hiru hilean behin ateratzen zen. Halakoetan bai egoten zen arte estetikoa egiteko aukera, helburu politikoaz gain. Alde politikoak asko desilusionatu ninduen, eta arteari serioski heltzea erabaki nuen, hutsetik abiatuta. Lanean jarraitu nuen, baina kezkak nituen, eta zerbait gehiago behar nuela sentitzen nuen. Hans Hofmann New Yorken zela jakin nuen, eskolak ematen, eta jendeak pertsona ona zela esaten zuen: aurrez aurre modelo bat nuela lan egiteko aukera izango nuen behintzat. Beraz, egun batean Hofmannen klasera joan nintzen. Elkarrizketa bat egin behar izan nuen Hofmann jaunarekin, eta nire prestakuntzaz galdetu zidan —ez neukan obrarik batere han—, zeina nesken ikastetxe bat, Cooper Union eta National Academy izan baitziren. “Ez dut zure lana ikusteko premiarik” esan zuen, eta niri hura nahiko harroxkoa iruditu zitzaidan. Hitz egin genuen pixka batean, eta konforme esan zuen, sar nintekeela bere klasean. Klasera joaten hasi nintzen, modu honetan: “Ea hau zertaz doan”. Hofmannek garai hartan kubismo analitikoa irakasten zuen. Liluratua geratu nintzen: mundu berri bat zabaldu zitzaidan. Hala, hiru bat urte eman nituen berarekin lanean. Pollock ezagutu baino lehen izan zen hori.

GL: Izan al zuen zugan eraginik Hofmannen teoria jakinen batek?

LK: Bueno, interesgarria da, hasteko, oso azentu indartsua zuelako. Astean bitan etortzen zen bere kritikak egitera, zuzenean margotzen zuen zure lanaren gainean, eta niri hura oso iraingarria iruditzen zitzaidan. Hala ere,    lanean ari zen bitartean hizketan jarraitzen zuen. Azentua hain zen indartsua, non, lehen sei hilabetean esango nuke ez nuela gizon hark esaten zuenetik ezertxo ere ulertu, eta laidogarria gertatzen zitzaidan gizon hark nire marrazkiak ukitzea. Kritikak esaten amaitzen zuen arte itxoiten nuen… Orduan, gelako monitorearen bila joaten nintzen —George McNeil zen—, eta esaten nion: “Itzul iezadazu gizon horrek esan didana”. Beraz, egiazki, Hofmannek nire lanari buruz esaten zuenaren George McNeilen bertsioa jasotzen nuen.

GL: Hitz egiten al zuen Hofmannek beste artistez, Matissez eta Kandinskyz adibidez?

LK: Bai, asko. [Hori izan zen] nire inpresioa berarekin lan egin nuen denboran. Behin martxan jarri eta interesatu nintzenean eta tamaina hartu nionean, pentsatzen dut hobetoxeago ulertzen hasi nintzela, [nahiz eta], beharbada, zeure lanean murgiltzen zarenean, ez duzu entzuten esaten dizuten hitz bakoitzaren silaba bakoitza, eta azalpen argirik ere ez duzu bilatzen. Beraz, Hofmannen ikasle bihurtu ondoren, konturatu nintzen Picasso eta Matisse aldizkatzen zituela jainkotzat zituen artisten artean. Hofmannek ez zuen inoiz erakutsi haren lan pertsonala ikasleen aurrean —zorrozki betetzen zuen legea zen, garrantzi handia ematen zion—, eta horrek bere abantailak bazituen, alegia, ez zinen Hofmannen margolanak edo marrazkiak egiten ari.

GL: Hofmannekin ikasi baino lehen, hainbeste interesatzen zitzaizkizun zuri Matisse eta Picasso?

LK: Bai, jakina. Biak ziren niretzat lehen mailako artistak… eta Mondrian ere bai, egiatan zen lehen mailakoa.

GL: Nolako gustuak zituen Pollockek elkar ezagutu zenutenean?

LK: Biok ginen Picassozaleak, hori zen partekatzen genuen gusturik garrantzitsuena. Nik oso maite nuen Matisse, liluratu egiten ninduen, eta horren ondorioz baliteke Pollock harekin gehixeago interesatzea. Alabaina, inoiz ez nuen jakin zer pentsatzen zuen Mondrianez.

GL: 1945 edo 1946 inguruan, dirudienez, kolorearen aldeko joera handiagoa izan zuen Pollockek. Zein ote zen motiboa?

LK: Ez nuke jakingo esaten zein izan zen motiboa une jakin hartan, ziur asko faktore asko izango ziren, baina ez dut zalantzarik niri Matisse interesatzen zitzaidala, eta ez dut zalantzarik Matisse kolorearen sinonimoa dela.

GL: Interes berezirik zenuen mitologian edo ekialdeko filosofian? Batez ere 1940ko hamarkadaren hasieran.

LK: Bai, bi gaiak interesatzen zitzaizkidan. Izan ere, askoz ere gehiago interesatzen zitzaizkidan une hartan orain interesatzen ahal zaizkidana baino. Gauza jakinik ez. Baina bai, egia da, interesatzen zitzaizkidan.

GL: Eta Pollocki?

LK: Huraxe izan zen lotu gintuen gaietako bat, [Herman] Melville izan zen bezala, harrigarria gertatzen bada ere. Hura bioi interesatzen zitzaigun. Eta, hortaz, gure zakurretako bat erosi genuenean, Ahab izena ipini genion zalantzarik batere egin gabe.

GL: Ez batari ez besteari ez zitzaizuen James Joyce interesatzen?

LK: Bioi interesatzen zitzaigun James Joyce, baina bereziki Pollocki. Oraindik badut Joyceren grabazioa [irakurtzen] “Anna Livia Plurabelle” [Finnegans Wake liburuaren pasarte bat], nazkatu arte jartzen genuena. Tony Smith Joyceren zale amorratua zen, eta denbora asko ematen zuen gurekin, asteburua pasatzera etortzen zen. Askotan, gauean, behar adina edan bazuen, errezitatzen hasten zen. Eta Joyceren pasarte osoak gogora zitzakeen liburua aurrean izan gabe… Nik esango nuke Joyce oso figura garrantzitsua zela Pollockentzat eta, noski, niretzat ere bai.

GL: Azalduko al diguzu zergatik aurkitzen zenuen Joyce hain interesgarria?

LK: Zergatik? Niretzat, gaurko egunean ere, gehien interesatzen zaidan idazleetako bat da, hark hitzekin egin zezakeena.

GL: Joan al zen Pollock Krishnamurtiren [filosofo, hizlari eta idazle indiarra] hitzaldietara?

LK: Bera New Yorkera etorri aurretik gertatu zen hori, Kaliforniako lekuren batean, ez dakit zehazki non. Institutuan zegoela gertatuko zen inondik ere. Harengana nola iritsi zen galdetzen badidazu, institutuan izan zuen irakasle horren bitartez izan zen, [Frederick John de St. Vrain] Schwankovsky, hura Jacksonentzat figura berezia izan baitzen bere eskola-garai osoan, eta hark jarri zituen harremanetan.

GL: Psikologiaren alderdi jakinen bat interesatzen zitzaizun berrogeiko hamarkadan edo hogeita hamarreko hamarkadaren amaieran? Irakurtzen al zenuen liburu garaikideren bat?

LK: Pollock ezagutu baino lehen, arrasto handia utzi zidan Jungen liburu batek: The Integration of the Personality [1939] (nortasunaren garapena). Pollock ezagutu baino lehen, huraxe zen niretzat liburu nagusia.

GL: Gogoratzen al zara ba ote zeukan Pollockek liburu bereziren bat?

LK: Tira, Pollockek zeuzkan liburuak zirela-eta, haren estudioa bisitatu nuenean —ez lehen aldian, hainbat aldiz joan ondoren baizik—, une jakin batean esan nion: “Ez al daukazu libururik?”, ez baitzegoen libururik batere bistan. Eta Pollockek erantzun zidan: “Ez zait gustatzen irakurtzen ari naizena erakustea, pribatuan gordetzen ditut”. Eta, gero, Pollock gehiago ikusi eta hobeto ezagutu ahala, konturatu nintzen korridore oso bat zeukala armairuz betea, pisuaren zati bat zeharkatzen zuena, eta liburu guztiak tiraderetan gordeta zeuden, ez ziren inoiz agerian geratzen. Horrela, bada, East Hamptonera aldatu ondoren ikusi nituen liburuak lehen aldiz, hau da, 1945ean; izan ere, ni apalategiak jartzen tematu nintzen eta borroka luze bat izan genuen, eta, azkenean, berak amore eman zuen eta utzi zidan liburuak jartzen… Modu bitxi batean, oso erreserbatua zen bere irakurketei dagokienez. Izan ere, ez nuen uste liburu bakar bat ere zeukanik, harik eta non gordetzen zituen erakusteko bezain ongi ezagutu nuen arte. Baina beste inork ez zekien han liburuak zeudenik.

GL: Eta poesiaz zer? Poeta kutunen bat?

LK: Rimbaud zen garai hartan nire poeta kutunena. Izan ere, Une saison en enfer (Denboraldi bat infernuan euskarazko argitalpenean) lanaren pasarte bat idatzi nuen estudioko horma oso batean zehar. Letra lodi erraldoian. Horma oso bat pasarte horrek okupatua, Pollock ezagutu aurretik. Benetan hunkitzen ninduen gauzetako bat zen.

GL: Ikusi al zuen Pollockek inoiz zure estudioan?

LK: Bai, Pollockek ikusi zuen nire estudioan, eta ez zitzaion batere gustatu. Ni oso zehatza izan nintzen pasarte hura aukeratzean, eta horrelaxe egitea erabaki nuen. Beraz, eztabaida txiki bat izan genuen horri buruz… Tennessee Williams eta Fritz Bultman (margolari bat), egun batean estudioan sartu ziren eta sermoia botatzen hasi zitzaizkidan, beraz, biak apartamentutik bota nituen. Ez zitzaidan gustatu, ez esaten ari zirena, ez gaiari nola heltzen zioten ere; beraz, biak kalera bota nituen.

GL: Poesia automatikoa idazten pasatu al zenuen gau bat Robert Motherwell eta bere emaztearekin?

LK: William Baziotes eta Ethel bere emaztea; Robert Motherwell eta bere lehen emaztea [Maria Emilia Ferreira y Moyeros]; Jackson eta biok. Agian elkarrekin afalduko genuen eta jolas bat bezalakoa izan zen [cadavre exquis frantsesez, hilotz paregabea]. Burutik hasten zara, eta, gero, tolestu eta sorbaldak egiten dituzu, eta tolestu, eta, orduan, gorputz-enborra egiten duzu, eta, ondoren, tolestu egiten duzu. Horrela egon ginen gau batzuetan. Eta Jacksonek… sarritan analizatu egiten zituen.

GL: Nola?

LK: Bere erara. Hauxe zen haren planik gogokoena: egin ditzagun gizonak eta emakumeak modu horretan, eta gero analizatu egiten zintuen egiten zenuenean oinarrituta. Nik hori jolasen atalean jarriko nuke, badakizu, afalondoko kontuak GL Robert Motherwell —edo zu— joko hartan aritzen zineten surrealismoaren parodia moduko bat eginez? Automatismo psikikoaren zentzuan?

LK: Esan dezagun ez genuela hori egiteko asmorik. Jende askok egiten zituen garai hartan horrelako gauzak. Gutako seik interes komun hori bagenuen… guztiz gauza naturala litzateke.

GL: Interesatzen al zitzaizun surrealismoa 1940ko hamarkadan?

LK: Zalantzarik gabe, surrealismoaren existentziaren jakinaren gainean nengoen. Alde horretatik, ezagutzen nituen noski margolari surrealistak eta haien idatziak. Jakinaren gainean nengoen.

GL: Surrealistak ez zenituen Matisseren eta Picassoren kategoria berean sartzen, ezta?

LK: Ez, margolari gisa ez. Kontua da ezin zenuela surrealismo arrasto handirik aurkitu Picassoren lanean, baina hura bestelako gauza bat zen, pinturan zelako. Surrealismoa gutxiago interesatzen zitzaidan ideia gisa, pinturaren parte bihurtzen zenean bakarrik iruditzen zitzaidan interesgarria.

GL: Film surrealistak ikusten zenituen?

LK: Bai, ikusi nituen batzuk. Bai, hunkitu egin ninduten, baina pelikula[k] ziren, eta hori oso bestelako gauza da niretzat.

GL: Gertatu al dira inoiz zure pinturak beste bitarteko batzuen eraginpean, literaturaren edo zinemaren eraginpean adibidez?

LK: Margotzen ari zarenean, zure interes guztien aitorpen osoa egiten duzu, nolabait esatearren. Ezin dut baieztatu zinema surrealistak nire lanean eraginik izan zuen ala ez. Nahiko zaila da seguru-seguru jakitea zerk egiten duen azkenean bidea. Hain argi jakingo bazenu, jadanik ez litzateke faktore ezezaguna izango, horren jakitun zarelako eta gauza bat edo bestea erabiltzen duzulako.

GL: Pollockek eta zuk ezagutzen al zenituzten New Yorken zeuden pintore surrealista europarrak? [André] Masson edo [Roberto] Matta, adibidez?

LK: Ez. Pollockek Matta bisitatu zuen, aldi guztiz labur batez. Seinala dezakedan margolari surrealista bakarra da. Nik margolari batzuk ikusi nituen, [Arshile] Gorky, [John] Graham edo [Willem] de Kooning… Pollock ezagutu aurretik ezagutu nuen Gorky, sarritan ikusten nuen kafetegietan, eta asko hitz egiten nuen berarekin. De Kooning ere ezagutzen nuen: nik eraman nuen Pollock lehen aldiz De Kooning ezagutzera… eta Hofmann ere bai… Ez nuen Pollock Gorkyren estudiora eraman, baina elkar ezagutu zuten. Oso laburra izan zen ordea… oso topaketa informala izan zen. Ni askotan egona nintzen [Gorkyren] estudioan. Eta Gorky ere behin baino gehiagotan etorri zen nire estudiora. Nik interes handia nuen Gorkyk egiten zituen gauzetan, baina, garai hartan, Picassoren mende zegoen guztiz: hura zen gizon hark une hartan pentsatzen, arnasten eta sentitzen zuen guztia. Gero Mattari eta beste surrealistei begiratzen hasi zen, eta punturen batean haren trantsizioa gertatu zen, eta beraren onerako esango nuke nik.

GL: Zer iruditzen zitzaizun [Joan] Miró?

LK: Mirók erotuta neukan. Primerakoa zela pentsatzen nuen! Eta Pollockek ere bai: [azkenean] bazen surrealista bat bioi interesatzen zitzaiguna! Haren piktorizismoa. Ez zegoen ideiaren eta pinturaren arteko bereizketarik batere. Niri Pollocki baino lehenago interesatu zitzaidan Miró. 1944an, ez dakit non, aldizkari batek elkarrizketa bat egin zion Pollocki, eta erantzun zuen gehien interesatzen zitzaizkion bi margolariak inoiz ez zirela herri honetan egon: Picasso eta Miró.

GL: Badakit Pollock Museum of Non-Objective Painting-en aritu zela lanean. Zertan aritzen zen?

LK: Denbora batez igogailuaren ardura izan zuen. Behean lan egin zuen, sotoan, markoekin, horrelako gauzekin, eta soldata bat jasotzen zuen horregatik. Gorrotatu egiten zuen, baina bizimodua ateratzeko modu bat zen. Ez zitzaion axola zer lan egin behar zuen, baizik eta artista izateagatik halakoak egin behar zituelako ideia.

GL: Eta zer zioen han zegoen bildumaz?

LK: Lehen Kandinskyak ziren [Pollocken] interesik handiena… Hainbat gauza egin zituen [garaitsu hartan]: gorbatak eta ezpainetako barrak apaindu zituen, [baina] ezin zituen bere diseinu propioak sortu. Hori baino urte asko lehenago, portzelana lantzen aritu zen eta… portzelana pixka bat margotu zuen, bere diseinu propioekin. [Thomas Hart Benton-ek eta haren emazteak] plater batzuk dituzte; eta [Arloie] McCoy-k ere [Sanford McCoy-ren emazteak] plater bat edo bi ditu. Nik Pollock ezagutu aurretik izan zen hori.

GL: Zenbateraino ezagutzen zenuen New Yorkeko panorama artistikoa? Erakusketa garrantzitsu guztietara joaten zinen?

LK: Nik hala uste nuen.

GL: 1943an, Museum of Modern Art-ek Romantic Painting in America izeneko erakusketa bat antolatu zuen…

LK: 1943an, panorama artistikoa askoz murritzagoa zen. Ez dut uste guk ikusi ez genuen erakusketarik izango zenik. Erakusketa guztietara joaten ginen, garrantzia gorabehera. Oso galeria gutxik erakusten zituzten artista [garaikideak], eta, museo batek erakusketa bat antolatzen bazuen, ikusi egingo genuen.GL Sidney Janis-en 1944ko Abstract and Surrealist Art in America liburuan eta erakusketan Pollock eta biok ageri zineten, baina zure abizena gaizki idatzia zegoen.

LK: Halaxe idazten nuen orduan. “S” bat kendu nuen, bazen-eta nahikoa idazteko […] Sidney eta Harriet Janis nire estudiora etorri ziren, eta nik esan nion Sidneyri 1942an joateko Jackson Pollock izeneko morroi bat ikustera, eta helbidea eman nion. Horrelaxe bukatu zuen Pollocken estudioan. Janisek berak aitortu zuen.

GL: 1944ko abenduan Kandinsky zendu zen, eta erakusketa handi bat egin zen Nierendorf Gallery-n [New Yorken], eta apirilean [1945ean] Museum of Non-Objective Painting-eko atzera begirakoa izan zen.

LK: Hura ikusiko genuen.

GL: Ba al zenuen egunkarietan agertzen ziren erreseinen berri?

LK: Bai; izan ere, garai hartan hain gauza gutxi zen jarraitzeko… Baina, hori bai, onartzea edo ez, hori oso bestelako gauza zen! Baina irakurtzen nituen, hori bai.

GL: 1940ko hamarkadan, Harold Rosenbergen emaztea, May Tabak Rosenberg, lekukoa izan zen zuen ezkontzan. Noiz ezagutu zenuten elkar?

LK: Urte asko lehenago, 1930eko hamarkadan… Nik aurkeztu nizkion rosenbergtarrak Pollocki. Areago, Greenberg-i ere aurkeztu nion [Pollock]!

GL: Noiz ezagutu zenuen Clement Greenberg?

LK: Rosenberg-en etxean ezagutu nuen Clement Greenberg. Harold Rosenberg ez zen pinturan aritzen, ezta batere. Idazlea zen, Clement Greenberg bezala; ez dakit zertan ari ziren orduan, baina ez zeukan inolako zerikusirik artearekin… Lagun gisa ezagutzen nituen; ez arte-kritikari gisa, idazle gisa baizik.

GL: Idazle gisa, interesatzen zitzaion surrealismoa Rosenbergi?

LK: Rosenbergi surrealismoa interesatuko zitzaion noski: idazle gisa irakurtzen zuen argitaratzen zen guztia. Garai hartarako, oso sartua zegoen artearen eszenan eta interes handia zuen Pollockengan.

GL: Margotzeari utzi zenion aldi batez East Hamptonera joan zinetenean?

LK: Nire ezkontza-betekizunez arduratzeko adina bakarrik: estudioa antolatzeko eta gauzak txukuntzeko adina. Aldi labur bat, egoera berrira egokitzeko… baina aldi labur bat bakarrik. Oraindik badauzkat nire pintura txikiak, nik nire Little Images deitzen ditudanak (Irudi txikiak), 1946–50 bitartekoak.

[LK Gilbert zigarretak erretzen ari da berriketan ari garen bitartean. 1965eko Londresko Whitechapel Gallery-ko atzera begirako erakusketaren katalogoari behatuz, National Academy of Design-eko autorretratua erakusten dit].

GL: Nolaz bukatu zenuen mosaikoak egiten?

LK: Hara [Springsera] joan ginenean, goiko geletako batean hasi zen Pollock lanean, estudio [bat] bat berehala edukitzeko. Bera aletegian sartu ahal izan zen arte —lekuz aldatu eta hustu behar izan genuen—, nik ez nuen espazio hura okupatu, eta, bitartean, ez nuen lana egiteko lekurik eta etxeko zona txikiak erabili behar nituen… Mosaikoak egin nituen lana egongelan egin behar nuelako eta ezin nuelako margotu.

GL: Zure ondorengo lana [mihise] tenkatuetan edo tenkatu gabeetan egin duzu?

LK: Nik tenkatu gabeko mihiseak lantzen ditut, horman iltzatuta, eta, amaitutakoan, bastidore batean tenkatzen ditut. Ez naiz lurrean aritzen. Pollock sarritan aritzen zen lurrean.

GL: Pollockek eta biok 1940ko hamarkadan ezagutu zenuten jende garrantzitsuaren zerrenda egin ahal izango bazenu, zein izango lirateke pertsona, artista eta kritiko nagusiak?

LK: Berrogeiko hamarkadaren hasierari dagokionez, aipatu ditut izenik gehienak. Hamarkada haren amaierako, landaldean bizi ginen, baina harremanetan jarraitzen genuen lehengo ezagunekin. Lehen ere atera dira izenak: Tony Smith, Barnett Newman, Clyfford Still, Bradley [Walker] Tomlin, Alfonso Ossorio, John Little, Jim Brooks, Harold Rosenberg, Clement Greenberg.

GL: Hamptons-etatik, erakusketetara etortzen al zineten oraindik ere New Yorkera?

LK: Oso urruti geunden. Pollocken edo nire erakusketa batek bultzatzen gintuen New Yorkera, edo erakusketa benetan apartekoren batek. Halako deskonexio bat zegoen New Yorkekin, gurekin egun batzuk pasatzera zetorren jendearen salbuespenarekin. “Funtsezkotzat” jotzen genituenetara mugatzen ginen. Horraino helduta, selektibo samarra bihurtzen zara.

GL: Atzera begiratuz, mesedegarritzat jotzen dituzu Hofmannekin egin zenituen ikasketak?

LK: Nik Hofmannengandik asko atera nuen, irakasle gisa, eta bikaina zen pinturarekiko zuen suhartasuna; eta orduan ezagutu nuen Pollock. Beraz, nik esango nuke bi iraultza handi bizi izan nituela nire ibilbide artistikoan: Akademiarekin hautsi nuen eta kubismoa besarkatu nuen, eta hura Hofmanni esker izan zen; eta gero bigarren haustura iritsi zen, Pollock ezagutu ondoren, eta horrek Hofmannekin haustea ekarri zuen, eta orain ez-dakit-nola-deitzen-duten horretara igarotzea.

GL: Orduan, benetan hautsi zenuen kubismoarekin?

LK: Et, et, et... Pollock ezagutu eta haren obra ikustearen ondorioa izan zen haustura hori. Esan nahi dut are erradikalagoak izan zirela kasu horretan iraultza eta haustura, Akademiarekiko haustura eta kubismora igarotzea baino. Horiek izan ziren bi haustura handiak. Eta Hofmann erabakigarria izan zen niretzat aurreko pinturarekin hausteko orduan, eta gero katarsi horretatik pasatu behar izan nuen beste behin, Hofmannen kubismotik aldendu eta gure definizio estetiko berrira pasatzeko, dena delako horretara, oraindik ez baita definitu. Nik ikusten dudan tokiraino behintzat. Izenburuak eta esloganak erabili ditugu, baina ez definizio bat termino estetikoetan, nik dakidala.

GL: Eta zer diozu espresionismo abstraktuaz?

LK: Gaur egun, zuk eta nik badakigu zeri buruz ari garen espresionismo abstraktua aipatzen dugunean. Baina horrek ez du ezer zehaztu. Espresionista abstraktuak hartzen badituzu eta [Barnett] Newman eta Pollocken arteko aldea aurkitzen saiatzen bazara, esan dezagun, non bukatzen duzu, ez bada espresionismo abstraktua izeneko kutxa handi eta ugari horretan?... Etiketak baino ez ditugu, eta horiei eusten diegu: lehen belaunaldia, bigarren belaunaldia, belaunaldi galdua, belaunaldi berraurkitua. Ez dago definizio estetikorik!

GL: Hofmann Pollock ikustera eraman zenuenean, zer pentsatu zuten batak besteaz?

LK: Hura bai izan zela elkarrizketa bero-beroa. Pollock ikustera eraman nuen Hofmann, gertatzen ari zena uler zezakeen New Yorkeko pertsona bakanetakoa zela pentsatu nuelako. Baina ez zen horrela izan. Esan zuen: “A, talentua duzu. Nire eskoletara etorri behar zenuke”… Bestalde, Pollocken erantzuna izan zen: “Niri ez zaizkit interesatzen zuk arteari buruz dituzun teoriak. Busti zaitez edo isildu bestela, non dago zure artea?”. Azkenean, eztabaida bizi askoren ondoren, estudiora joan ahal izan ginen [Hofmannen estudiora], eta haren obra ikusi genuen. Peggy Guggenheim eraman genuen gurekin, eta haren ondorioz egin zen Hofmannen lehen erakusketa New Yorken.

GL: Hura izan al zen Hofmannen obra ikusi zenuen lehen aldia?

LK: Bai, ez dago jasota, baina horixe gertatu zen. Bestalde, Hofmannek hainbat bisita egin behar izan zituen Pollocken estudiora, “talentua” zuela eta bere klaseetara joan behar zuela esateari utzi eta haren lana benetan behatu eta estimatzen hasteko.

GL: Eta zeure estetikaz, zer diozu?

LK: Garai hartan, ni fase beltz eta gris batean nengoen, egunero margotzen nuen eta ez zen ezer ere ateratzen eta, azkenean, 1946 inguruan, lehen Irudi txikiak (Little Images) sortu nituen, eta hura izan zen nire trantsizioa.

GL: Eta Mark Rothkoz?

LK: Rothko ezagutzen nuen, baina hain modu lauso eta urrunekoan, non bidegabea izango baitzen hurbileko hartu-eman bat zegoela esatea; askoz gehiago ikusten genuen Clyfford Still, adibidez.

GL: Tony Smith edo [Robert] Motherwell edo [William] Baziotes ikusten zenituenean, hitz egiten zenuen haiekin arteaz? Edo panorama artistikoan gertatzen ari zenaz bakarrik?

LK: Segun. Artisten arteko lan-solasaldiak ziren areago: nork egiten zuen erakusketa bat, zer galeriatan eta horrelako gauzak. Clyfford Stillekin intentsitate gehixeago zegoen, panorama artistikoan zer ari zen taxutzen eta zer zen gure ustez pintura, horrelako gauzak.

GL: Pollockek ez zuen inoiz heziketa-lanik egin?

LK: Pollock irakastearen kontra zegoen erabat, esaten zuen Ameriketako Estatu Batuek beren pintoreak hiltzen zituztela hezkuntzaren makinara botata, eta haren ordez pintorea babestu behar zela. WPAk egiten zuena onartzen zuen, hori bai.

GL: Eta zuri, gustatzen zitzaizun irakastea?

LK: Nik ez nuen irakasteko gogorik batere, eta oso ondo ulertzen nuen zer esan nahi zuen Pollockek.

Gogoetak: nire lehen elkarrizketa Lee Krasnerrekin Marlborough Gallery, New York, 1971ko otsailak 6 Gail Levin

[Itzultzailea: Rosetta Testu Zerbitzuak, SL
Egokitzapena: Guggenheim Bilbao Museoa]

Oharrak

1. Sandler, Irving, Abstract Expressionism: The Triumph of American Painting, New York: Praeger, 1970, vi. or. Krasnerrek liburu honetan agertu behar zuen, mugimenduaren lehen belaunaldiari buruzkoa baitzen. [itzuli]
2. Abstract Expressionism: The Formative Years erakusketa, komisariokideak Gail Levin eta Robert C. Hobbs izan zituena, Cornell Universityko Herbert F. Johnson Museum-en eta New Yorkeko Whitney Museum of American Art-en egon zen ikusgai. Tokioko Seibu Museum of Art-era eraman zuten, Japoniara. [itzuli]
3. Ikus Levin, Gail, Lee Krasner: A Biography, New York: William Morrow, 2011. [itzuli]

PDF-a JAITSI