Barroko neurrigabea. Cattelan-etik Zurbarán-era

Iruzkinak

Francisco de Zurbarán, Herkules bidea ixten Alfeo ibaiari, 1634. Christian van Couwenbergh, Genero eszena “Beltzaren bortxaketa” izenez ezaguna, 1632

Bi margolan hauek bi ikuspegi ematen dituzte, barrokoan zegoen maskulinotasunari buruzkoak. Ez da harritzekoa gizarte patriarkal batek gizonen irudiak goratzea. Eta artelanaren eduki eta antolamenduaren arabera, horrelako irudien xedea honakoa izan zitekeen: gizakiaren gaiztakeria nabarmentzea edo moraltasunaren eredu bat ematea. Herkules heroi mitikoa gizontasunaren paradigma da; baita buruzagi bertutetsuaren eredu ere. Horren adibide ezin hobea Zurbaránen Herkules estatiko eta tinko hau dugu. Zutik dago, artez; hankak bereiz, zoruan sendo kokatuta. Eskuin eskua aldakan jarria du; eta ezkerrean, aldiz, astamakilari heltzen dio. Herkulesek burua ikuslearengana biratua du. Bere itxurak aditzera ematen digu zeregin bat burutu duela. Zurbaránek zirrara eskultorikoa lortu zuen, eskultoreen teknika klasiko bat erabiliz: contrappostoa. Horren bidez dinamismoa lortzen da, pertsonaiaren pisu guztia hanka batean irudikatzen baita (tentsioa); bestea lasai dagoenez, aldaka biribiltzen da, eta mugimendu itxura ematen dio. Argia ezker aldetik dator eta zutik dagoen hankaren muskuluak nabarmentzen ditu. Margolanaren eskuin aldean dagoen ibaiaren irudikapen naturalistak margolanaren zirrara orokorra indartzen du.

Artelan horren oso bestelakoa da Couwenberghen Beltzaren bortxaketa. Maskulinotasuna, zehazki, gizonaren ezaugarri eta ahalmen fisikoak (indarra), oso modu ezberdinean irudikatu zituen: bestea zapaltzeko eta krudel izateko baliagarriak direla aditzera eman zuen, ez dago mitologiako heroiren ezta ideal klasikoen arrastorik. Margolan moralizatzaile eta aztoratzaile bat da, emakume esklabo beltz baten bortxaketa erakusten duena. Hasieran, emakumeak pizten digu arreta. Begiak zabal-zabalik ditu, izu-ikararen adierazle; bere eskuin besoa luze jarria du eta gorputza mugitzeko moduagatik ikusten da erasotzaileei aurre egiten ari zaiela. Biluzik dagoen gizon zuri batek bere magalean harrapatua du, ohe baten oinaldean. Ezkerrean, beste gizon bat dago, zutik. Burla-aurpegia du. Gerriaren inguruan oihal bat du jarrita eta hatzarekin oheko eszena seinalatzen ari da. Ikuslearen begiradaz ohartu da; eta orduan gu voyeur bihurtzen gaitu: margolanaren erdian goitik behera jantzita dagoen gizonaren gaizkide gara.

Gaur egun ere, eszena dramatiko hau enigma bat da. Baliteke inspirazio-iturria literatura-lan bat izatea: XVI. mendeko epopeia bat, Lusiadak, Luis Vaz de Camões poetarena. Portugalen esplorazio- eta konkista-bidaien kronika bat da. Beste zenbait istorioren artean, kapitain batena kontatzen du. Alboratu eta hil egin zuten emakume beltz batekin amodio-harremanak izateagatik. Baina iturri literario hori jakin gabe ere, irudikapenean agerikoak dira: “bestea”rekiko grina bazegoela eta sexualitatea boterearen tresnatzat eta adierazpidetzat erabiltzen zela.