Olafur Eliasson: Bizitza errealean

katalogoa

Zeinen utopia?

Olafur Eliasson

CAO FEI Pekinen bizi den artista txinatar bat da, eta nazioarteko bienal eta trienal ugarietan erakutsi ditu bere lanak, baita munduko museo nagusietan ere. Gaurko Txinako gizartean gertatzen ari diren aldaketa bizkor eta kaotikoak islatzen ditu bere artean, gizarteari buruzko gogoeta, estetika herrikoia, surrealismoari buruzko erreferentziak eta dokumentalaren konbentzioak uztartuz.

 

Olafur Eliasson: Artearen eta munduaren arteko harremanari buruz hitz egiten has gaitezkeela pentsatu dut. Zure obratik gauza bat gustatzen zait bereziki, eta hura da, behatzen dudanean, benetan neure munduari begira nagoela iruditzen zaidala. Zure artelanek ondo ezagutzen dituzun zertzelada lokalei buruzko istorio espezifiko bat islatu ohi duten arren, ni haiekin identifika naiteke. Neure zertzelada lokalak berriz planteatzera bultzatzen naute. Nola lortzen duzu hain espezifikoa izatea, halako narratiba argiarekin, eta, aldi berean, audientzia global batentzat eskuragarria izatea?

Cao Fei: Ohar interesgarria. Gogoan dut zu eta zure semea MoMA PS1ean egin nuen erakusketaren inauguraziora joan zinetela 2016an. Eta, haurra oso gaztea bazen ere —hamar edo hamaika urte izango zituela uste dut—, eseri egin zen, eta tarte luze batez egon zen film hau ikusten. Ia amaierara arte. Gogoratzen? Obra hura hainbat adinetako pertsonei interesatu zitzaien: nerabeei, gazteei, baita nire seme-alabei ere. Horregatik uste dut gaurko mundu guztiarentzat dela. Txinako ingurune eta leku bat islatzen duen arren, gauza bera esperimenta daiteke, bai Pekinetik, bai New Yorketik ikusita.

 

[OE:] Gaur egun asko bidaiatzen duzu. Txinatik kanpo ere obra sortzen duzu?

[CF:] Obra gehienak bizi naizen auzoan egiten ditut, Pekinen, baina batzuk kanpoan sortzen ditut. Duela gutxi Hong Kongen filmatu dut, baina Hong Kong Guangzhou nire jaioterritik oso gertu dago, eta, beraz, ondo ezagutzen dut hango kultura. Art Newspapereko kazetari batek galdetu zidan duela gutxi: “Zergatik ez duzu Txinan erakusketarik egiten?”. Zaila da azaltzen. Gazteegia naizelako beharbada. Baliteke une egokia ez izatea. Edo ni txinatarra izatearekin eta txinatar gauzei buruzko filmak egitearekin du horrek agian zerikusia; txinatarrek ikusten badituzte, ezagunegiak gertatuko zaizkie inguruak, eraikinak eta jendea. Distantzia falta zaie.

 

[OE:] Jakina. Nik nire Islandiako argazkiak Islandian erakusten ditudanean, Saharan hondarra erakutsiko banu bezala da. Baina uste dut zuk beste zerbaiten ekarpena ere egiten duzula, eta nik ere beste horrenbeste egitea espero dut. Zertzelada lokalak bereizmen altuago batekin edo mikroskopio baten bidez islatzea bezala da. Galdera bat daukat zuretzat: zure obrak badu elementu psikologiko bat-edo, elementu subertsiboa; agian ez da kritika bat izango, baina balioen, identitatearen birplanteamendu bat proposatzen du. Errealitatea berriz balioesteko ideia horrek arazoak ekar diezazkizuke Txinan?

[CF:] Ez dut uste. Nire obra gehienek ez dute horrelako auzirik lantzen.

 

[OE:] Ez, zure lana ez da konbentzionalki kritikoa; ez oposizioaren zentzuan. Hala ere, ona eta txarra zer den berriz aztertzea planteatzen du. Gauzak berriz balioesteko aukera subjektiboa eskaintzen dit. Agerian jartzen du mundua ez dela estatikoa, mugi daitekeela. Nire ustez, errealitatea berrantolatzen ari zara.

[CF:] Txinako artista guztiek aurre egin behar diote zentsurari buruzko galderari elkarrizketa batean. Atzerriko kazetariek beti galdetzen dute: “Nola sentitzen zara artista txinatar gisa eta emakume artista gisa? Zein zentsura motari aurre egin behar diozu?”. Horregatik, artista askok, nik ere bai, gizarte moduko bat berreraikitzen dute, edo errealitate alternatibo bat sortzen dute, gure bizitzen paraleloan doana. Film bat bezalakoa da, fikzioa bezalakoa, ez errealitatea bezalakoa. Gure errealitatearen antza du, bizi garen moduaren antza du, baina salbuespenezko bitartekoetara ere jotzen dugu errealitatea berreraikitzeko.

 

[OE:] Niri aldaketaren mekanismoa interesatzen zait, kulturak mundua eraldatzen duela uste dudalako. Nola aldatzen duzu errealitatea, eskala txikian bada ere, zure lanekin, zure filmekin?

[CF:] Nire Zeinen utopia? (Whose Utopia?) pelikula 2006an filmatu zen Osram bonbilla fabrikan, Guangzhoun. Hango langileei segika ibili nintzen urte erdiz, eta haien ametsak eta haien errealitatea islatu nituen.

 

[OE:] Bai, ezagutzen dut obra. Zoragarria da.

[CF:] Aurten beste proiektu bat amaitu dut, Asia bat (Asia One); internet bidezko salmenta egiten duen enpresa handi baten logistika-zentro adimendun baten jarraipena egiten du. EBay eta Amazon bezalakoa da: etxera eramaten dizkizu produktuak, hogeita lau orduan. Edozer gauza eros dezakezu haien webgunean: ura, etxeko artikuluak, sakelako telefonoak, denetarik. Eta nik filmatu egin nuen. Konpainiara joan nintzen, zeina ia osorik automatizatua baitago, robotizatua, eta han fikziozko trama bat antolatu nuen, maitasun-istorio bat. Bi film horien artean igaro diren hamabi urteetan, aldaketa bat gertatu da. Osramen fabrikan filmatu nuenean, merkatu globalerako produktuak bakarrik fabrikatzea zen kontua. Gaur egun, online eros daiteke, dena automatikoa da, lantegiek ez dute hainbeste langile behar, ezta hainbeste produktu fabrikatzea ere Mendebaldera esportatzeko. Merkatu nazionalean saltzen dituzte, eta etekinak ateratzen dituzte.

 

[OE:] Independenteagoak dira.

[CF:] Gaur egun badira Alemaniako eta Frantziako liderrak Txinara etortzen direnak logistika adimenduneko enpresa hori sortu zuen zuzendari exekutiboa ezagutzera; negozioak egin nahi dituzte berarekin. Ikusten duzunez, Txina indartsuagoa da orain, eta teknologia oso garrantzitsua izango da herrialdearentzat hurrengo aroan. Aldaketa globala, ekonomikoa, Txinako industriaren eraldaketa, hori interesatzen zait niri. Artistak horretan zentratzen direnean, ez dute erregistro dokumentalik egiten, aldiz, informazioa transmititzen dute. Txinan sortu nituen lehen obrak ere mundura zabaldu ziren: ekoitzi genuen hartatik, zergatik ekoitzi genuen arte. Zeinen utopia? filmean agertzen den langileetako bat, emakume bat —paumaren dantza interpretatzen du filmean— zuzendari exekutiboa da orain. Nirekin jarri zen harremanetan duela bi urte, eta esan zidan: “Hamazortzi urte nituen zu fabrikara etorri zinenean, film bat egin eta tailerrak antolatu zenituen gurekin, eta uste dut horrek ate bat ireki zuela. Ni herri txiki batekoa naiz, eta zuk gauza haiek guztiak egiten zenituela ikusi nuenean, fabrika uzteko gogoa sortu zitzaidan. Unibertsitatera joan, ingelesa ikasi, enpresa batean sartu eta itzulpenak egin nituen, joan nintzen Zhuhai hirira, eta orain zuzendari exekutiboa naiz! Eta ezkondu egin naiz!”. Erabateko bizitza-aldaketa. Beraz, artearen ahalmenari buruz galdetzen didazunean, jendeak zerbait uler dezakeela uste dut proiektutik abiatuta. Zeinen utopia? filmak itxaropena ekar dezake, ate bat ireki diezaioke munduari. Eta orduan zerbait gertatzen da. Gauza magikoa da.

 

[OE:] Aberastasunaren gehitze horrek Txinan klase ertain ugariagoa sortu duela ulertzen dut. Pertsona gutxiago bizi dira pobrezian, eta gehiago joaten dira eskolara. Ikusten dut, halaber, badagoela askatasunaren ideia hori, kontsumora bideratutako eremuetan denera iristeko modua. Baina, gainera, uste dut zure obrak nortasunaz eta pertenentziaren sentimenduaz diharduela; eta baita zoriontasunaz ere, zure bizitzarekin zoriontsua izateaz.

[CF:] Egia esan, nire obra asko maitasunari buruzkoak dira. Maitasunari buruzkoak, eta baita itxaropenari buruzkoak ere. Nire lana gatazkan zentratzen da: itxaropena eta etsipena, ametsak eta errealitatea; bi muturren artean ibiltzen da beti.

 

[OE:] Bai. Eta iruditzen al zaizu zerikusia dutela horretan zure lanak museo batekin lankidetzan erakusteko moduak —Düsseldorfen adibidez, New Yorkeko Guggenheimen edo beste edozein erakundetan— eta zu kulturaren parte izateak ere?

[CF:] Artista txinatarra naizen aldetik, hala izango da nik uste. Segur aski, Ipar Amerikako edo Europako artistek leku horietan erakusketak egiten dituztenean, bisitariek ez dute horretan pentsatzen, batez ere bildumak eurozentrikoak badira. Baina, erakunde horiek artista txinatar baten lanak erakusten dituztenean, kontraste bat sortzen da. Agian, jendeak kasualitatez ikusiko du nire obra horrelako leku batean, eta esango du: “Oi, bai obra interesgarria… Oi! Txinatarra da!”. Lanak horrela jartzen direnean erakusgai, ziur aski esanahiren bat izango du. Zuri zer iruditzen zaizu?

 

[OE:] Niri dagokidanez, badira interakzio-maila desberdinak ere. Museo batera, kontzertu batera edo zinemara joaten diren pertsonek obrarekin eratzen duten harreman zuzenean datza maila bat. Gero erakunde kulturala dago, eta artelanekiko hartzen duen jarrera.

Eta hortxe dago erakunde kulturalen egitura osoa ere, eta zer modutan txertatzen diren artelanak gizartean. Hori galdetzen dizut zure obra munduari buruzkoa delako, eta, bistan denez, Txinako kulturan inspiratzen zaren arren, kultura askotako jendeak identifika dezakeen hizkera bat erabiltzen duzu. Niretzat, kulturak gizartearekin duen lotura ere jorratzen du zure obrak, eta bien artean harreman dinamikoa dagoela erakusten du.

[CF:] Beno, irudipena daukat erakunde askori —batzuk handiak dira, beste batzuk txikiak— batzuetan benetan interesatzen zaiela egiten ari naizena. Baina beste batzuetan “artista txinatar bat” interesatzen zaie, txinatarrak ez diruditen gauzak egiten dituena. Ulertzen duzu zer esan nahi dudan?

 

[OE:] Nik Txinan hasi zen artista bat bezala ikusten zaitut. Baina aztertzen dituzun gaiak —maitasuna, nortasuna, kultura eta gizartea— ez dira txinatarrak soilik. Txinatarrak ere badira, baina alde guztietako gaiak dira. Nire semea bezalako norbaitek zure obraren aurrean erreakzionatzen duenean, bere bizitzan ari da benetan pentsatzen, eta iruditzen zait hortxe datzala zure sorkarien arrakasta. Arteak betaurreko pare baten moduko zerbait eskaintzen du, eta horien bidez normalean sumatzen ez diren gauzak ikus daitezke.

[CF:] Utzidazu orain niri galdera bat egiten. Gauza asko ari zara egiten, era askotakoak, ez bakarrik museoetarako artelanak. Errealitate birtualeko ekimen bat duzu, Acute Art [errealitate birtualeko ikerketa-zentroa], baita zure eguzki-energia proiektua ere, Little Sun. Gauza horiek guztiak mundu osoan ari zara probatzen, banaketa-eredu desberdinekin. Irekita zaude gauza berrietara. Artista guztiak ez daude errealitate birtualarekin esperimentatzeko prest, adibidez, edo BMW auto baten gainean lan egiten saiatzeko [gonbita egin zitzaien bi artistei BMW Art Car Collection-entzat lasterketarako auto bat sortzeko, Eliassoni 2007an eta Cao Feiri 2017an]. Gu biok antzekoak gara, bioi gustatzen zaizkigu-eta gauza berriak, eta, batzuetan, proiektu horiek sortzean, beste gai batzuetara iristen gara, adibidez, kutsadurara. Jakina, emaitzak desberdinak dira, baina bientzat helburua ez da auto bat amaitzea bakarrik, adibidez (“proiektu hau amaitzen dut eta produktu bat entregatzen dizut”); aitzitik, deribazioek erakartzen gaituzte areago. Nik BMWko fabrikara joan eta beste proiektu bat egin nahi nuen han, eta gero enpresetako jendeak zer pentsatzen duen ulertu nahi nuen. Proiektuaren atzean dagoena interesatzen zaigu bioi. Hortxe gatoz biok bat.

 

[OE:] Ados nago: batzuetan txikiegia da artearen mundua deitua, bere baitan zentratuegia dago. Batzuetan, komeni da oreka aurkitzea barrukoaren eta arte-mundutik kanpokoaren artean. BMWrako Art Car proiektua aipatu duzu. Bai, interesatzen zaizkit mugikortasunaren, gizartearen eta klimaren gaiak, baita berrikuntzarena ere. BMW artearekin eta kulturarekin konprometitutako enpresa da, eta epe luzera bizirik irauteko BMWk artea eta kultura behar dituela ulertzen duelako dela uste dut. Gauza bera gertatzen da politikariekin. Gero eta politikari eta sektore publikoko pertsona gehiagok kontsultatzen dituzte kultura-arloko gaiak profesionalekin, eta niri ere asko interesatzen zait lankidetza-mota hori; beraz, sektore publiko zein pribaturako lan egiten dut. Uste dut beti dela oso garrantzitsua zintzoa izatea, eta arriskatzea. Modu horretan laguntzen duen edonork oso zintzoa eta, aldi berean, positiboa eta oso kritikoa izan behar luke. Azken finean, ez gara haiekin “negozioak egiten” ari. Gu artea sortzen ari gara, eta artea oso erresilientea izan daiteke. Lehen errealitate birtuala aipatu duzu; zerk erakartzen zaitu horretatik?

[CF:] Ni oso goiz hasi nintzen ordenagailuan errealitate birtualarekin esperimentatzen. 2007an, Second Life-n RMB Hiria (RMB City) artelana sortu nuen. Oraindik ez genuen betaurrekorik eta entzungailurik, baina mundu birtual hartan zure abatarra eduki zenezakeen. Hainbat erakunde artistikok RMB Hiriko eraikinetako batzuk kudeatu zituzten, eta jarduera kulturalak antolatu ziren mundu birtual hartan. Nire abatarra zegoen, eta Hans-Ulrich Obrist-ena, eta publikoko jende guztiarena, udaletxe handian eserita. Hiria, zerua, ozeano digitala ikus genitzakeen, zeruan barna flotatu eta espazio haietan hegan egin… Errealitate birtualaren aurreko esperientzia moduko bat izan zen. Hamabi urte geroago, teknologia asko garatu da, eta, egia esan, oraindik ere ulertu nahi dut zer gertatzen ari den gaur egun, zertara doan teknologia, zer-nolako aukera eta mugak dituen. Orain errealitate areagotuarekin ari naiz probak egiten.

 

[OE:] Ni ere bai. Alde batetik esperimentu artistiko batzuk saiatzen ari naiz errealitate birtualean, baina askotan gauza praktikoetarako ere erabiltzen dut. Tate Modern-eko erakusketarako [2019–20], nire taldeak lehen aldiz errealitate birtualean prestatu du erakusketa osoa.

Gehigarri arkitektoniko bat erosi genuen Rhino programarako, eta oso azkar marraztu genuen espazioa. Oso minimalista da, zuri-beltzean bakarrik, baina, hain zuzen ere, gaur goizean, erakusketan barna errealitate birtualean mugitzen eta obrak jartzen ari nintzela, konturatu naiz ezkerrean zegoen ate bat eskuinera aldatu behar nuela. Pentsatu dut: “Baina, tira, atea alde horretan badago jendeak areto bat galduko du!”.

[CF:] Gauza bat galdetu nahi nizun: zer iruditzen zaizu dela errealitatea eta zer dela benetako bizitza? Zer egin nahi duzu errealitate birtualean? Nik zure Ortzadarra (Rainbow) probatu nuen errealitate birtualean, Acute Art-en. Oso ederra zen, baina bizitza errealean baditugu dagoeneko ur-jauziak eta ortzadarrak. Zer da errealitate birtualean bestelako modu batean esperimentatu dezakezuna?

 

[OE:] Oraindik ez nago ziur. Baina teknologiari erronka egitea gustatzen zait; horregatik, lortzen zailagoa denaren alde egiten dut: ura, ortzadarra, lainoa, esperientzia iragankorrak, halako fenomeno naturalak birsortu. Acute Arteko pertsona zoragarriei esan nien: “Fenomeno naturalak sortu nahi ditut”. Egia esan, oso zaila izan zen, baina gustatu zitzaidan prozesua. Koloreari, mugimenduari, programazioari buruz izan genituen elkarrizketek asko-asko irakatsi zidaten. Niretzat ikasteko aukera bat izan zen. Hementxe dauzkat errealitate birtualeko tresna eta teknologia guztiak: entzungailuak, interfaze-sistemak. Arreta handiz jarraitzen dut gaia; izan ere, oraindik ez dakidan arren zer egin nahi dudan zehazki, ziur nago errealitate birtuala etorkizunaren parte izango dela.

[CF:] Niri asko interesatzen zait zer egin dezaketen errealitate birtualak edo errealitate areagotuak. Oraingoz Hollywoodeko esperientzia moduko bat eskaini ohi diote jendeari: ilusioa, magia, engainua. Ikusten duzu Hollywoodeko film bat, joko batean sartzen zara gero, eta ondoren dena ahazten duzu.

 

[OE:] Bai, hortxe daude Hollywood, jokoak eta sexuaren industria. Nolabait esateko, alde komertziala bakarrik ikusten dugula uste dut. Baina medikuntzak baditu orain kirurgia irakasteko sistema aurreratuak. Eta segur aski badago militarrek erabiltzen duten errealitate birtual sekretu mordo bat: aireko simulazioak, kontraeraso-simulazioak, prestakuntza militarra. Askotan berrikuntzak lotura handiagoa du defentsarekin eta erasoak sormenarekin.

[CF:] Eta baita kontsumismoarekin eta online erosketekin ere.

 

[OE:] Kolektibitatearen sentimendua da orain arinxeago garatzen ari dela iruditzen zaidan arlo bat. Errealitate birtualarekin, pertsona gehiago egon daiteke aldi berean nire artelanaren barruan. Gauza bat da bakarrik egotea, eta beste bat guztiz bestelakoa norbaitekin egotea. Baina beste pertsona hori Txinan egon daiteke; zu izan zaitezke Pekinen! Solasaldi bat izango genuke espazio birtualean, artelanaren ondoan. Oso azkar ari da hau eboluzionatzen.

[CF:] Bai, baina duela hamar urte baino gehiago Second Life-rekin izan nuen esperientzia erreferentziatzat hartuta, errealitate birtualaren aurrerapauso handiaren zain nago oraindik ere, eta gerta dadin desiratzen.

 

[OE:] Ni ere bai.

[CF:] Pekinen egin berri duzun erakusketaren aurrean publikoak izan duen erreakzioaz galdetu nahi nizun [The unspeakable openness of things, Red Brick Art Museum, 2018]. Badakit zure aurreko erakusketak, Shanghaikoak [Nothingness is not nothing at all, Long Museum, 2016], arrakasta handia izan zuela. Bi urte geroago, zure Pekingo erakusketa bikaina zela zioten, jende asko joan baitzen ikustera. Batzuek argazkiak igotzen zituzten sare sozialetara, eta hori interesgarria da, zure lanak ispilu asko eta isla ugari ditu-eta; horrela, beren telefonoekin argazkiak egiten zituztenek isla gehigarri bat gehitzen zioten zure obrari: selfieak. Islaren isla bat...

 

[OE:] Erronka da, baina baita abagune bat ere. Hizketan aritu naiz Yan jaunarekin —bildumazalea eta erakundearen sortzailea da—, eta haren Red Brick Art Museumeko talde bikainarekin. Nire bosgarren bakarkako aurkezpena izango da Txinan, eta nire bigarren erakusketa handia. Poliki-poliki, hobeto ulertzen ditut tokian tokiko gorabeherak. Niretzat benetan berezia izan zen gazteak izatea bisitarien oso ehuneko handia. Jende kopuru handi bat hogeita hamar urtetik beherakoa zen. Publikoak oso ondo ezagutzen zuen teknologia. Baina erronka bat da nire obrarentzat teknologia hori beren telefonoen bidez bakarrik ikustea. Jendeari gai hori komentatzen nionean, konturatu nintzen pertsona haietako asko lehen aldiz sartzen zirela museo batean. Nire sorkariek jende hori erakartzea gustatzen zait. Baina ulertzen dut, halaber, lehen aldia dela zailena; artea, liburuak eta antzerkia oso abstraktuak direla batzuetan. Kontzentratu egin behar dut film bat 30 minutuz ikusteko. Eta segur aski hiru aldiz joan behar dut museo batera konturatu aurretik kontua ez dela kontsumismoa, koprodukzioa baizik.

Horrek, berriz ere, artelan batek zeure buruaren zati bat ikusten laguntzen dizula pentsatzera garamatza; bere baitan hartzen zaitu. Red Brick Art Museumeko inaugurazioan, kazetari batek esan zuen nire erakustaldia oso txinatarra iruditzen zitzaiola, zirkulua, hutsa erabiltzen dudan moduagatik. Oso interesgarria iruditu zitzaidan.

2018ko abuztua

[Itzultzailea: Rosetta Testu Zerbitzuak, SL
Egokitzapena: Guggenheim Bilbao Museoa]

PDF-a JAITSI