Olafur Eliasson: Bizitza errealean

katalogoa

Esperientzia

Olafur Eliasson

ANDREAS ROEPSTORFF Antropologia-irakaslea da Aarhuseko Unibertsitatean, Danimarkan, eta Interacting Minds Centre erakundearen zuzendari fundatzailea da, Aarhusen hura ere. Neurozientzia kognitiboa, interakzioa, jolasa, lankidetza eta intersubjektibitatea ikertzen ditu. 2018ko ekainean, Roepstorffek eta Eliasson-ek tailer bat sortu eta antolatu zuten estudioan, “Experimenting, Experiencing, Reflecting: Art and Science at Work in the Public Realm” izenekoa, non artearen eta gizarte-zientzien arteko konbergentziak aztertzen baitziren. Horrez gainera, Roepstorffek 2016an Eliassonek Vienan antolatutako Argi berdea – Lantegi artistiko bat (Green light – An artistic workshop) ekimenaren inguruko hitzaldi eta mintegien programan parte hartu zuen.

 

Andreas Roepstorff: Hasteko, zergatik ez didazu kontatzen zer lortu nahi duzun erakusketa honekin?

Olafur Eliasson: Maila asko daude hor: lehenik eta behin, erakusketarekin batera doazen liburua eta elkarrizketak, hauxe bera esate baterako, artelan txiki bat bezala hartzen ditut kasik. Katalogoak ez du irudikatzen erakusketa; aitzitik, erakusketaren parte da.

Jakinarazi behar dio irakurleari nire lanak, bai estudioan bai erakusketa batean, pertsona eta espezialista desberdin askorengana iristen direla, eta ezagutzaren arlo desberdinetan inspiratzen direla. Interesatzen zaizkidan pertsonekin ari naiz hizketan, oso esparru desberdinetako jendearekin, zeinekin modu batean edo bestean harremanetan egoten bainaiz. Kontaktu horiek ideia berrien iturri baliotsuak dira niretzat. Mark Godfrey-ri, erakusketaren komisarioari, asko interesatu zaizkio artearekin zeharka lotutako nire jarduera horiek. Horien artean daude, besteak beste, zenbait kausari ematen diedan laguntza —klimaren aldeko ekintzari esate baterako— eta nire Little Sun negozio soziala, energia berriztagarria bultzatzen duena; eta, gainera, arkitektura eta elikadura. Esan liteke interes horiek arte tradizionalaren munduaren periferian kokatzen direla. Erronka handia izan da hori guztia erakusketan sartzea, arrazoi sinple batengatik. Nire sorkariek halako kontratu-esperientzia bat eragin ohi dute behatzailearekin.

Itxaropen jakin batzuk dituzula sartzen zara erakusketan; oroitzapen jakin batzuk dituzula ateratzen zara; eta artelanarekin erlazionatzen zarenean, gorputzarekin oso lotua dagoen esperientzia bat bizitzen duzu, zuzeneko esperientzia. Horrek zerikusi handia du zentzumenak erabiltzearekin eta zentzumenak erabiltzen ari zarelako kontzientzia izatearekin. Arkitekturaren, energia jasangarriaren, migrazioen eta klima-aldaketaren gainean egin dudan obra museotik kanpo gertatzen da. Beraz, nola saihestu kanpoan gertatzen aritu den zerbait horrexen irudikapen sinplifikatu bihurtzea gero museo barruko jardueran? Harrigarri zaila da jarduera ezberdin horiek espazio bakar baten baitan elkarrekin solasean aritzea.

Pentsatu nuen dibertigarria izan zitekeela zurekin hitz egitea, Andreas, esperientzia bat egiaz denaz. Zer gertatzen da zerbait esperimentatzen denean? Jakina, ondo dakit kultura, biologia, psikologia-dosi eder baten eta abarren fusioa dela, baina nola disekzionatu edo deskribatuko zenuke gertatzen dena? Arteari lotutako zerbait izan liteke, baina baita guztiz arrunta den zerbaiten esperientzia bat ere. Ez dut objektu bihurtu nahi esperientzia bat izateko prozesua. Esperientzia batek badu lehenagoko bat eta geroagoko bat; jarraitutasunean datza esperientziaren garrantzia, isuri horretan.

 

[AR:] Esperientzia bat zer den azaltzeko egin ditudan gogoetetan, hiru fase ezberdinetatik igaro naiz. Uste dut fase horiek joera orokorragoak adieraz ditzaketela jendeak esperientziak planteatzeko moduaz. Honela hasiko naiz: denbora luzez, naif errealismoa bezala ezagutzen dena onartu nuen, hau da, esperientzia bat mundua nigan inskribatzen denean ematen delako ideia. Esperientzia, hortaz, modu bat da munduan dagoen informazioa eskuragarria izan dadin. Esperimentatzeak munduan gertatzen ari denarekiko ahalik eta leialena izatea esan nahi du. Baina azken urteotan munduan gertatzen denari buruzko itxaropen jakin batzuk ditudalako gero eta kontzientzia handiagoa hartu dut —gorputz edo buru gisa, izaki biologikoa naizen aldetik—. Zentzu horretan, esperientziak munduan gertatzen ari denaren iragarpen-elementu garrantzitsu bat dauka, prognosi bat. Iragarpen horiek bat egiten dute mundutik datorren informazio-isuri fin batekin. Horrek, nolabait ere, hankaz gora jartzen du harremana. Bat-batean, badirudi ni-an datzala benetan esperientziaren zati aberasgarri eta polifazetikoa. Hori biologikoa izan daiteke, kulturala, edozein motatako gauza izan daiteke. Munduak ematen diguna, nagusiki, perspektiba kognitiboaren zuzenketak dira: gertatzen ari denari buruzko suposizioen ezeztapenak, mundua birmoldatzeko gonbidapenak ere badirenak. Planteamendu horri gaur egun “adimen prediktiboa” esaten zaio, eta gaur-gaurko filosofia eta zientzia kognitiboan modan dagoen esamoldeetako bat da; Andy Clark-en Surfing Uncertainty [Ziurgabetasunean barrena, 2015] eta Jakob Hohwy-ren The Predictive Mind [Adimen prediktiboa, 2013] gai horri buruzko liburu bikainak dira. Zentzu horretan, kontzientziaren, adimenaren eta, agian, biologia osoaren funtzioak mundua iragartzen saiatzen dira, bere azpiko ekintza, gertaera eta kausekin. Nolabait ere, esperientzia-agertoki bat munduan gertatzen ari denari buruzko simulazio bat bihurtzen da horrela, eta esperientzia ez da munduan hainbeste kokatzen; aitzitik, bakoitzak mundutik espero duenarekin dago neurri handi batean lotua. Hainbat xehetasun-mailatan —edo granularitate-mailatan— gara daiteke hori, eta hainbat zehaztasun-mailatan.

[OE:] Eta hirugarren fasea?

 

[AR:] Oraintxe bertan —berebat ezagutzen duzun Claire Petitmengin-ekin batera— zehatz-mehatz ari gara aztertzen zer gertatzen den esperientzia esperientziara berera zuzentzen duzunean, arreta arretara berera zuzentzen duzunean. Clairek eta bere lankide batzuek lan handia egin dute esperientzia subjektiboarekin lotutako galderak planteatzeko modu berezi baten gainean. Hori guztia “Elizitazioko elkarrizketa-metodoa” izeneko teknika baten bidez formalizatu da, non esperientzia batera daramaten galderak egiten baitira. Metodo horrek sinplea irudi lezake. Hala ere, gauza bereziak gertatzen dira prozesuan, bat-batean konturatzen zarenean maila gehiagora irits zaitezkeela une bateko esperientzia subjektiboaren itxurazko geruza baten pean. Beraz, badirudi esperientzia bat ez dela gorputzean sartzen den informazio-fluxu pasibo bat, ezta munduari buruzko itxaropen batzuk ere; gehiago dirudi esploratu dezakezun espazio mota bat. Eta hara itzultzen zarenean, zure esperientzia errotik alda daiteke.

Elizitazio-elkarrizketa batean parte hartzen duzunean, edo norbait elkarrizketa mota hori jasaten ari dela jakiten duzunean, paisaia batean barneratzea bezala da. Ñabardura-geruza asko eta asko dago. Hirugarren eredu horretan, esperientzia bera unibertso moduko bat da, eta bertan sartzen lagun diezazukete, esperientzia berrizbizitzeko eta hura areagotu eta eraldatzeko xedeaz.

[OE:] Hiru esperientzia motak mugimendu gisa uler daitezke. Lehenengoan, mundua kontsumitzen ari zara, mundua asimilatzen. Bigarrenean, eginkizun aktiboagoa hartzen duzu; kontsumitzailea izan beharrean, ekoizle moduko bat bihurtzen zara, eta zure iragarpenen bidez errealitatea sortzen duzu. Jarduera horrek erantzukizuna dakar.

Hirugarrenean, elizitazio-elkarrizketaren bidez, harreman areagotua ezar dezakegu inguratzen gaituen munduarekin, nahiz eta horrek, paradoxikoki, zeure esperientziaren baitan benetan bakartzen ariko bazina bezala jo dezakeen. Aitzitik, hartan barneratzen zara, zure inguruko mundura egokitzen duzu zure sentiberatasuna, eta, horren ondorioz, baita inguruko munduarekin duzun harremana ere. Kontzientziaren hedapen-mota horri esker, edo egokitzapen-mota horri esker, zure esperientzia ia zabaldu egiten da. Izan ere, ekintza moduko bat ere bada. Esperientzia subjektiboetara irekitzeak ekintzetara irekitzea ere badakar. Izugarri interesatzen zait esperientzia bat aurrerantz eta atzerantz mugitzea ahalbidetzen duen mekanismoa, barneko mundu indibidualaren eta kanpoko munduaren artean inolako arazorik sortu gabe.

 

[AR:] Jarraitzen dizut. Ikusiko duzu, lehenengo eredua nire munduaren irudikapenean badatza, eta bigarrena nire mundua eraikitzeko jardueran badatza, orduan mundua besteekin partekatzearekin dago hirugarrena lotua. Izan ere, esperientzia-maila horretara iristeko ia ezinbestekoa da esperientziak begizta batean bezala destolestea: esperientzia harremanetan jartzen da beste pertsona batzuekin —eta haiengan eragiten du—, niregana itzultzeko helburu bakarrarekin, elizitazio-elkarrizketaren bidez. Mundua eta esperientzia subjektiboak partekatzen ditugun zerbait dira, eta partekatze hori liluragarria iruditzen zait.

[OE:] Partekatzea dela-eta: urteetan zehar tailer asko antolatu ditugu estudioan, mugimendu geldoetako dantzariek bisitatu gintuztenean bezala. Haien dantza ikustea ez da halabeharrez garrantzitsuena niretzat, zoragarria bada ere, baizik eta zeure gorputzaren eta zeure abiaduraren kontzientzia hartzen duzula. Pertsona bat dantzan ikusten dudanean, erreflexibitate fisiko guztiz jakin bat antzematen dut. Ni ere dantzan ari naiz, baina, gainera, nire mugimendu potentzialekin dantzatzen duen pertsonaren mugimenduak imitatzen ditut, desberdintasunei eta antzekotasunei adi mantenduz. Eta orain galdetzen dizut: zer mundu ari da dantzaria bere gorputzarekin sortzen? Sortuko ote nuke nik bestelako mundu bat nire gorputzarekin dantzatuz?

 

[AR:] Bueno, horrek pentsatzera eramaten zaitu: “Hara! Modu desberdin askotan egon zaitezke presente munduan”. Eta asko ikas dezakezu munduari buruz beste pertsona batzuk hartan nola dauden behatuz.

[OE:] Oso interesgarria da beste pertsona batek mundua nola eraikitzen duen ikustea. Zuk duzun modua inguratzen zaituen munduarekin erlazionatzeko, segurutzat jotzen duzun zerbait izatetik eraikuntza izatera pasatzen da, eta hori benetan oso esperientzia osasuntsua da. Eta eraikuntzaz ari garenez, kulturaren eta naturaren arteko harremana da bururatzen zaidan beste gai bat. Kulturak eta naturak espazio bat partekatzen dutelako ideia, elkarrekin lotzen direla, Bruno Latour filosofo eta soziologo frantsesaren testuetan eta James Lovelock ekologistak 1960ko hamarkadan Gaiari buruz azaldu zituen teoriei heltzeko moduan ere agertzen da. Lovelockek lurrari ematen dion izena da Gaia, zeina, haren arabera, izaki bizidun guztiek burutu dituzten ekintza guztien ondorio guztiek osatzen baitute. Gizakiak garen heinean, ezin gara hortik kanpo egon, ezta gainetik ere.

Adibidez, garrantzitsua da gizakiok naturaren parte ere bagarela onartzea, eta hori onartzen dugunean bakarrik izango gara guztiz sentiberak klimaren gainean dugun eraginaz. Horrelako zerbait dago biok komentatzen aritu garen honetan: natura ez dela “Bestea”, kanpoko zerbait. Era berean, modu neurri batean holistikoan, batzuetan esaten dut ez garela museo batean sartzen errealitatetik ateratzeko. Errealitatea erresoluzio handiagoarekin ikusteko sartzen gara museo batean. Edo, areago, pentsa dezagun nire estudioan: prozesu jakinak eta ez jakinak definizio handian ikus daitezkeen leku bat da —prozesu horiek, bide batez esango dut, ez dira nire estudioan bakarrik gertatzen, aitzitik, leku guztietan gertatzen dira—. Funtsezko elementua, kasu honetan, konexio-maila da, Latourrentzat den bezala. Infinituki gaude elkarri loturik, nahi badugu eta nahi ez badugu. Erakunde bat beste batekin lotzen da; pertsonak eta gauzak elkarri lotuta daude eta ezin dira bereizi. Jada ez dira “entitateak”, “eragileak” dira, eta haien ekintzen ondorioek osatzen dute gure mundua.

 

[AR:] Ondo dago aipatu duzun metafora: ez gara museo batean sartzen mundutik ateratzeko. Ez, zentzu batean, munduan sartzeko sartzen gara museo batean. Bruno Latourren Nous n’avons jamais été modernes [Inoiz ez gara modernoak izan, 1991; gazt. arg. 2007] liburuak ere natura-kultura dikotomia deseraikitzen du. Niretzat liburu hori errebelazio bat izan zen. Horren funtsezko elementu bat da gure pentsatzeko modu guztia kultura eta natura elkarren kontrakoak direlako ideian oinarritzen dela, eta horrek laburbiltzen duela modernitatea. Baina Latourrek dio ez garela inoiz modernoak izan, munduari begiratuz gero kultura eta natura inoiz baino lotuagoak daudela ikusiko duzulako. Ameskeria hutsa da kultura eta natura bereiz daitezkeela pentsatzea.

[OE:] Jakina, ez da naturaren eta kulturaren arteko harremanari buruzko kontu filosofikoa bakarrik; Antropozenoari buruzkoa da, neurri handi batean. Naturaren eta kulturaren arteko polarizaziorantz ari dira eramaten klimaren inguruko eztabaida. Zoritxarrez, horrek klimaren aldeko ekintza geldiarazten du, eta oso sistema zurrunean ixten gaitu. Antropozenoari buruz pentsatzeari dagokionez, Latour bihurtu da teorialari interesgarrienetako eta erradikalenetako bat. Timothy Morton filosofoa da beste ahots benetan interesgarria. Andreas, aurreko elkarrizketetan kohesioaren kontzeptuari heldu diegu, zeina identitateari baitagokio, eta “gutasunaren” kontzeptuari, hainbat magnitude-ordenatan: “gu” txiki bat eta tokikoari lotua; “gu” handiago bat, gure kasuan “gu” europarrak; “gu” globala, etab. Liluratu egiten nau konfiantzaren eta konfiantza-sistemen ideiak. Noiz handitzen da konfiantza? Noiz gutxitzen da? Esan liteke Europako eta AEBetako politikan orain ikusten ari garen polarizazioak —populismoen eta nazionalismoen bidez, migrazio-krisiaren aurreko enpatiarik ezaren bidez, adibidez— beherakada bat dakarrela gutasunaren grafikoan. Ideia horiek planteatzen dituzu gaur egun?

 

[AR:] Aarhusko Unibertsitateko Interacting Minds Centren [Elkarrekintzan diren adimenen zentroa] ari naiz lanean. Izenak berak kognizioa edo psikologia —edo beste edozein gauza— bakarka bakarrik ikasi behar ez delako ideia jasotzen du, eta, oso bestela, gogoan izan behar dugula arlo horiek gizakien artean kokatzen direla.

Izan ere, konfiantzaren ideia aztertzen duten hainbat esperimentu burutu berriak gara. Eredu gisa, joko ekonomiko izugarri erraz bat hartzen dugu, “ondasun komunen” esperimentua deitzen zaiona. Beste parte-hartzaile batzuekin batera, funts komun batean inbertitu behar duzu dirua. Zeure kabuz erabaki behar duzu zenbat inbertituko duzun. Orduan, funts komuna, magiaz bezala, handitu egiten da. Gero, denen artean banatzen da, zati berdinetan. Taldeari dagokionez, mesede egiten zaio mundu guztiak dena funtsean inbertitzen duenean, horrek hazkunderik handiena sortzen duelako eta, hori gertatzen denean, pertsona guztiak aberasten direlako. Baina niri dagokidanez, zuk eta besteek daukazuen guztia inbertitzen duzuenean gertatzen da niretzat egoerarik onena, baina nik nirea dena gordetzen dudala. Izan ere, guztion artean sortu duzuen kopuruaren zati bat lortzen dut orduan, eta, gainera, “nirea” daukat oraindik ere. Baina denok logika horrekin funtzionatuko bagenu, gutako inork ez lioke funts komunari lagunduko. Ekonomialariek horrelako esperimentuak erabili dituzte jendeak besteengan zenbateko konfiantza duen neurtzeko, hau da, horren adierazle sinplifikatu gisa.

Konfiantza erraz apurtu daitekeen baina berreraikitzen zaila den gauza delako hipotesitik abiatzen ginen. Horrenbestez, esperimentu bat egin genuen, eta, horren arabera, pertsonak aldizka aritzen ziren agente konputarizatu edo bot-ekin jolasten —bot-ak berdin-berdin zeuden partekatzeko prest, edota erabateko ukoa egiten zioten partekatzeari—, eta antzeko esperientziak zituzten beste pertsona batzuekin. Horrek aukera eman zigun konfiantza handiko edo gutxiko ingurune jakinak sortzeko. Gure hipotesia zen norbait konfiantza handiko eszenatoki batean hasten bada, egoera horretan mantentzeko gai dela. Baina pertsona batek zorte txarra badu eta konfiantza gutxiko baldintzetan hasten bada esperimentu batean, oso zaila izango da gerora konfiantza hori berreskuratzea. Izan ere, emaitzak oso bestelakoak izan ziren. Jendea oso harkorra izan zen une hartan bertan zegoen ingurunearekiko. “Konfiantzazko bot”ekin jokatzen zutenean, jendeak ere konfiantza-maila handia erakusten zuten. Eta bot-ek konfiantza gutxi erakusten bazuten, orduan parte-hartzaileek ere konfiantza gutxi erakusten zuten. Are gehiago, beste pertsona batzuekin elkarreraginean ari zirenean, parte-hartzaileei ez zien batere eragiten aurreko partidan gertatutakoak. Beraz, sortu zen irudia da, antza denez, jendeak oso ondo erantzuten duela ingurune jakinaren eta une jakin batean aplikatu beharreko elkarrekintzako arauen aurrean. Hori oso istorio positiboa da berez —mantentzen bada—, konfiantzak konfiantza sortzen duelako sentsazioa ematen duelako, mesfidantzak mesfidantza sortzen duen bezalaxe.

[OE:] Beste zerbait erants zenezake “gutasun”ari buruz?

 

[AR:] Joko ekonomiko horietan guztietan, pertsonek ez dute elkarrekin hitz egiteko aukerarik. Benetan uste da hausnarketa partekatua kutsadura moduko bat dela, suposatzen delako pertsonak “giza izaera” ikertuko duela, eta nola erreakzionatuko lukeen berehala. Interesgarriena da zure inguruneari eta parte hartzen duzun jokoei buruzko esperientziak partekatzeak ulermen-esparru bat eratzeko beste modu guztiz desberdin bat sor dezakeela. Oraindik ez dugu hori behar bezala aztertu, baina, dirudienez, elkarrekin hitz egiteak aukera ematen digu metakomunikatzeko, ziurgabetasuna partekatzeko, ingurunea kalibratzeko, eta konfiantza- eta lankidetza-eredu korapilatsuak koordinatzeko eta negoziatzeko.

Dirudienez, oso garrantzitsua da, bai esperientzia subjektiboak aztertzea, bai esperientzia zer den adierazten duen hizkuntza bat sortzea. Egunaren amaieran, baikor kulturalaren egoeran uzten nau horrek nolabait ere. Konfiantza sortzen du gogoetarako guneak sortzea garrantzitsua delako ideian. Elkarrekin hitz egiten dugunean, baliteke besteen ikuspuntuak partekatzeko eta horrek gure ulermenean zenbateraino eragiten duen ikusteko gai izateko posiziora heltzea. Badirudi hori gorputz-esperientzia sakona izan ohi dela.

2018ko iraila

[Itzultzailea: Rosetta Testu Zerbitzuak, SL
Egokitzapena: Guggenheim Bilbao Museoa]

PDF-a JAITSI