katalogoa
Errukia
Olafur Eliasson
- Izenburua:
- Errukia
- Egilea:
- Olafur Eliasson
- Argitalpena:
- Bilbo: Tate Enterprises Ltd eta GBMF Guggenheim Bilbao Museoa, 2020
- Neurriak:
- 25,5 x 19,5 cm
- Orrialdeak:
- 237
- ISBN:
- 978-84-95216-90-8
- Lege gordailua:
- BI-02613-2019
- Erakusketa:
- Olafur Eliasson: Bizitza errealean
- Gaiak:
- Artea eta zientzia | Sorkuntza artistikoa | Mind & Life Institute | Klima-aldaketa | Kultura | Elke Weber | Mary Robinson | Tania Singer | Psikologia | Emozioa | Enpatia | Giza harremanak | Meditazioa | Sentimenduak | Beldurra | Errukia | Neurozientzia
- Aipatutako artistak:
- Eliasson, Olafur
TANIA SINGER Psikologia eta Neurozientzia Sozialeko irakaslea da, Berlingo Max Planck Society-ko Neurozientzia Sozialeko Laborategiko zuzendari zientifikoa eta Mind & Life Europe Institute erakundearen zuzendaritza-batzordeko ohorezko kidea. Singer aspalditik ari da aztertzen gizakien portaera sozialaren oinarri neuronalak, hormonalak eta garapenezkoak, eta emozio sozial eta moraletan dago bereziki interesatua, nola diren enpatia eta errukia, bekaizkeria, mendekua eta zuzentasuna. Bere proiektuen artean, ReSource Project aipatu behar da, adimenaren entrenamenduari eta errukiari buruzko eskala handiko azterlana. 2011n, “How to Train Compassion” (“Errukia nola trebatu”) tailerra antolatu zuen Olafur Eliasson-ek Berlinen duen estudioan, eta neurozientzialariak, psikologoak eta kontenplazioaren alorreko jakitunak bildu zituen bertan.
Olafur Eliasson: Tania, antzoki batean egin genuen topo elkar ikusi genuen azken aldian, eta beti ahazten zait zu antzerkian trebatu zinela psikologiara eta neurozientziara pasatu aurretik, ezta?
Tania Singer: Bai, psikologia ikasi nuen Berlinen, eta ikasle-garaian antzerkian eta operan lan egiten nuen zuzendaria izatera iristeko asmoz. Baina doktoretza ikasten hasi nintzenean aukeratu egin behar izan nuen. Bi lanek eskatzen dizute ehuneko ehuna baino gehiago: ezin duzu zientzietan doktoretza egin eta aldi berean operako zuzendari bihurtu! Erabat xurgatzen zaituzten bi mundu dira.
[OE:] Zalantzarik gabe! Baina bi arloekiko interesari eutsi diozu nolabait ere; oso ondo konturatu naiz horretaz gure elkarrizketetan. Artearekiko duzun interesak eta zientzialariak ez diren pertsonekin zein esparru politikokoak direnekin egiten duzun lanak errukiaren azterketan kokatzen du zure lan aitzindaria. Zein unetan hasi zinen errukiaren gaia ikertzen?
[TS:] Kalkulatzen dut 2000. urte inguruan amaitu nuela garapenaren psikologia klasikoko doktoretza Berlinen, eta orduan Londresera joan nintzen, neurozientzia soziala izeneko esparru berri eta liluragarri batean sartzeko. Neurozientzia sozialak aztertzen du nola eragiten duen beste pertsona batzuen errealitateak gure buruan, nola bihurtzen garen izaki intersubjektiboak. Zure sufrimenduarekin enpatizatzen dudanean, zure mina sentitzeko gai naiz; psikopata izan ezean, denok gara besteen sufrimendua partekatzeko gauza. Baina nola lortzen du hori adimenak? Nola dakizu zer sentitzen edo pentsatzen ari diren besteak? Zientzia kognitiboan, ordura arte, gizabanako bakartuaren terminoetan ikertu izan zen adimena, ez beste adimenekiko elkarrekintza sozialean.
[OE:] Bai.
[TS:] Londresen, lehen azterlanak argitaratu genituen enpatiari buruz, hau da, erresonantzia emozionalerako eta beste pertsona bat sentitzen ari dena sentitzeko gaitasunaren azpian dauden garun-zirkuituei buruz. Enpatiaren eta errukiaren arteko bereizketa ere egin genuen: errukia ez da bakarrik beste pertsona batekin sentitzea, beste pertsona batengatik sentitzea baizik. Besterenganako baldintzarik gabeko maitasunean eta kezka-sentimenduan ditu sustraiak errukiak; beste pertsona batzuei laguntzeko motibazio sendoa da, ez haien sentimenduen aurreko erresonantzia hutsa.
Eta, gainera, emozioen kutsatzea dago, eta hori, nolabait ere, enpatiaren aitzindaria da. Kutsa dakiguke, adibidez, beste pertsona edo talde baten estresa, edo barrea. Enpatiaren eta kutsadura emozionalaren arteko aldea da bigarrenean ez zarela konturatzen beste pertsona baten emozioa sentitzen ari zarela. Oharkabeko gauza da, birus baten antzekoa. Enpatiaren kasua, ordea, zure mina sentitzen dudanean konturatzen naiz zure mina ez dela nire sentimendua. Badakit hori zure sufrimendua dela, eta nik zurekin sufritzen dudala, baina badakit, baita ere, hori ez dela nire sufrimendua.
[OE:] Egia esan, kontzientzia-mailekin du zerikusia, eta zenbat eta kontzienteagoa izan, orduan eta errazagoa egiten zaizu estresa bezalako sentimenduetatik aldentzea. Horregatik interesatzen zait hainbeste kontzientzia, edozein egoerari aurre egiteko tresnak garatzen laguntzen duelako.
[TS:] Errukia emozio soziala da, beste bat. Sufritzen ari zarenean zuganako errukia sentitzen badut, ez dut nahitaez zure mina sentitu behar, ezta zure mina partekatu behar ere; kezka-sentimendu indartsu eta beroa da, eta laguntzeko, ekiteko gogoa besterik ez dut sumatzen. Beraz, sentimenduak ere oso desberdinak dira. Enpatia gauza ona da, eta horixe izan ohi da gure berehalako erreakzioa beste pertsona batzuen minari edo sufrimenduari aurre egiten diogunean. Baina enpatia, berez, “sufrimendu enpatikoa” deitzen duguna bihur daiteke. Horrelako zerbait da: “Zu sufritzen ari zara, eta ni enpatikoa naizenez, hain gaizki sentitzen naiz, non ez baitut balio inori laguntzeko”. Neurozientzia sozialean beti azpimarratzen dugu besteen sufrimenduarekin moldagarritasunez erlazionatzea zera dela, lehenik eta behin erreakzio enpatiko hori izatea —horrek konektatzen gaitu beste pertsona batzuekin eta haien sufrimenduarekin— eta, ondoren, erreakzio hori erruki bihurtzea.
[OE:] Estresak gora edo behera egin dezakeela aipatu duzu, nolakoa den gu gauden gizarte-egoera. Jorratzen al duzu zure ikerketetan nola eragiten dion gure interakzioen testuinguruak enpatiarako eta errukirako dugun gaitasunari?
[TS:] Neurozientziaren mugetako bat da, jakina, ezin dugula garun-eskaner bat espazio publiko batera eraman egoera naturaletan elkarrekin hartu-emanean ari diren burmuinetan zer gertatzen den ikusteko. Baina laborategian sor ditzakegu nolabaiteko egoera sozial batzuk, eskanerra egiten zaion pertsonaren testuingurua manipulatuz. Enpatiari buruzko azterketa klasiko batean, adibidez, eskanerrean etzanda dagoen pertsonari mina ematen zaio esku batean, eta haren garuneko min-zirkuitua neurtzen da. Gero, laborategian dauden beste batzuei ere mina eragiten zaiela ikusten du pertsona horrek, eta bere garunaren erreakzio enpatikoak neurtzen ditugu. Eta beste pertsona batzuk hautemateko modua alda dezakegu, adibidez, eskanerrean dagoenari esanez mina jasaten dutenak “barne-talde” edo “kanpo-talde” bateko kideak direla: alderdi politiko, nazio edo futbol-talde berekoak direla, edo ez direla, bestelako erlijioa dutela, edo beste edozer. Kanpo-talde bateko kide baten oinazea ikustean, subjektuak besteen minaren aurrean izan ohi duen erreakzio neural enpatikoa blokeatu egiten da funtsean. Pertsona batzuek sari-seinaleak ere erakusten dituzte: ia poztu egiten dira gustuko ez duten edo kanpo-talde bateko kide gisa hautematen duten norbaitek estimulu mingarri txikiak hartzen dituenean. Schadenfreude delakoa esperimentatzen dute, (besteen gaitzarengatiko poztasuna). Beraz, testuingurua manipulatuta, enpatia segundo gutxiren buruan agertzen eta desagertzen dela ikus dezakegu. Oso emozio hauskorra da.
[OE:] Oso interesgarria da hori. Barne- eta kanpo-taldeen arteko bereizketa konstruktu kulturala dela esango zenuke? Edo biologikoa ere bada?
[TS:] Bai kulturala, bai biologikoa da. Haur txikiek ere badute barne-talde/kanpo-talde bereizketa egiteko joera. Ikasgela guztietan egon ohi da haur bat beste haurrek gaizki tratatzen dutena. Talde jakin bateko kide diren edo ez diren; ideia horrek txiki-txikitandik eragiten die. Badirudi jaiotzetik dugun eboluzio-mekanismo bat dagoela taldearen kohesiorako, nahiz eta, bistan denez, kulturalak izan pertsona jakin bat talde baten barrukoa ala kanpoa den zehazten duten elementuak. Zergatik pentsatzen dute pertsona batzuek musulmanak ezberdinak direla edo kristauak ezberdinak direla edo juduak ezberdinak direla? Zergatik ipintzen ditugu mugak? Narratiba kolektibo baten baitan eraikitako sinesmen-sistema kulturalagatik da hori. Eta narratiba kolektibo horiek eboluzioz eratutako oinarrizko mekanismo bati dagozkionez —barne-talde/kanpo-talde bereizketak berehala sortzeko joerari—, oso erraz eraikitzen eta mantentzen dira.
[OE:] Garrantzitsua dela uste dut biologiaren eta kulturaren arteko diferentzia planteatzea, izan ere, jendeak batzuetan naturaltzat hartzen ditu berez kulturalki eraikitakoak diren sistemak, eta hori arriskutsua eta murriztailea izan daiteke.
[TS:] Erabat ados nago kultura eta biologia nahastearen arriskuekin. Oso gauza desberdinak dira, eta komeni da hori azpimarratzea. Burmuinaren irudiak erakusten ditudanean, jendeak pentsatu ohi du ikusten duena biologia dela eta, beraz, nolabait ere genetikoki zehaztuta dagoela; ikusten ditugun erreakzioak sortzetikoak direla. Baina ez da horrela, burmuinak plastikotasun handia baitu. Jakina, garunaren ezaugarri asko aurrez zehaztuta datoz, genetikoki, baina ikasteko tresna da gehienbat: esponja handi bat, inguruan duen kulturatik ikasten duena.
[OE:] Neure artean pentsatu izan dut presentzia fisikoak funtsezko zeregina betetzen ote duen beste pertsona baten aurrean erreakzio enpatikoa garatzeko orduan. Berdin-berdin enpatiza genezake sare sozialetan edo albistegietan ikusten ditugun pertsonekin?
[TS:] Burmuinaren erreakzio enpatiko berberak atzematen dira jendeari filmak erakusten zaizkionean, baita liburuak irakurtzen dituztenean edo BBCko albisteak ikusten dituztenean ere, baina erreakziook biziagoak edo motelagoak izan daitezke. Zure bikotekidea edo hurbileko pertsona bat, senide bat esate baterako, gertu dagoenean, haren presentziak seinale enpatikoa estimulatzen du; aldiz, oso testu abstraktua bada aurrean duzuna, askoz ere ahulagoa da seinale enpatikoa. Baina ikusmenaren bidez hautematen dituzun irudi indartsuen aurrean egonez gero —zauriak edo haurtxoak negarrez, adibidez—, orduan, jakina, erreakzio enpatikoa biziagoa da berriz ere, eta komunikabideak mekanismo horretaz baliatzen dira.
[OE:] Sorgortasun-sentimendu ere bihur daiteke. Gainezka egin al dezake gure enpatia-erreserbak? Hau da, Mediterraneoan errefuxiatuak ito direla entzuten dugun lehen aldian enpatia sentitzen dugu, baina gero apurka-apurka enpatizatzeko gaitasuna galtzen dugu, kontakizun horietara ohitzen garelako?
[TS:] Bai, gehiegizko esposizioak erreakzio enpatikoari eragin diezaioke. Erizainek eta medikuek, adibidez, sufrimendutik gertu bizi baitira, egokitzapen-estrategiak garatzen dituzte, hartatik aldentzeko. Erresonantzia enpatikoa balute beti, erre egingo lirateke. Eta hori arazo handia da sorospen-lanbideetan. Sufrimendu enpatikoan erortzen zara, baina gero erre egiten zara, ezin duzulako jasan. Edo ziniko bihurtzen zara, kirurgialari, osasun-langile eta mediku askori gertatzen zaien moduan: haiekin lan egin beharreko objektu huts bihurtzen dira pazienteak. Bistan da egokitzapen-estrategia horiek ez direla oso malguak. Baina pertsonak treba ditzakegu beren erreakzio enpatiko osasungarria erruki bihur dezaten —hau da, jarrera adeitsua eta maitekorra—; maitasunak ez du erretzen. Eta gainera, errukia beti da ona gaixoarentzat. Ezin zaituzte inoiz gehiegi zaindu eta maitatu!
[OE:] Elkar ezagutu genuen moduarekin lotua dago hori. 2011n, zuk zeuk antolatutako tailer bat egin genuen nire estudioan; “How to Train Compassion” (“Errukia nola trebatu”) zuen izena. Gauza berezia izan zen, kontenplazioaren alorreko pertsonak —hala nola monje budistak eta bestelako pentsalari kontenplatiboak— psikologo klinikoekin, neurozientzialariekin eta zientzialari sozialekin bildu baitziren bertan; errukiaren gaia landu zuten denek elkarrekin. Hain pertsona desberdinek ez lukete normalean elkarrekin lan egingo. Esan dizudan bezala, zure lanetik betidanik liluratu nau esparru desberdin horien guztien artean zubiak arrakastaz eraikitzeko duzun gaitasunak.
[TS:] Tira, beti ez daukat arrakastarik! Ez da erraza budismoa edo kristautasuna bezalako tradizioen praktikak natura-zientzien ingurune murriztaileagoan kokatzea. Mind & Life Institute delakoaren kidea naiz ni, eta erakunde hori 1970eko hamarkadan hasi zen Dalai Lamaren eta Mendebaldeko zientzialari batzuen arteko elkarrizketak babesten, Mendebaldeko zientziak (zientzia biologiko murriztaileak) tradizio filosofiko kontenplatiboekin nola uztar zitezkeen ikertzeko, eta, horrela, aztertu ahal izateko zer neurritan izan daitezkeen gizadiarentzat baliagarriak meditazioa, adimenaren entrenamendua, kontzientziaren barne-espazioak lantzea… Solasaldi horietan bi motatako pertsonak elkartzen dira: lehen pertsonako ikuspegia deritzonean adituak direnak —meditazioaren zein arima eta adimena lantzearen barne-esperientziatik hitz egin dezaketenak— eta ni bezalako zientzialariak, hau da, hirugarren pertsonako perspektiba esaten zaiona neurtzen dugunok; azken taldekook gorputza, burmuina eta sistema immunologikoa hartzen ditugu oinarri, eta adimena trebatzean nahiz meditazioa egitean markatzaile horiek nola aldatzen diren neurtzen dugu.
Planteamendu neuro-fenomenologiko hori —lehen pertsonako ikuspuntu subjektiboa eta hirugarren pertsonako neurketa objektiboak bateratzea— funtsezko pieza da kontenplazio-zientzietan. Aitzitik, zientzia-arloan nagusi den planteamenduan eragin handia izan du konduktismoak: “Ez dugu sinesten pertsonek beren esperientzia subjektibo kontzienteari buruz esaten digutena, ez baita inpartziala. Portaera behatuta objektiboki neur dezakeguna baino ez dugu sinesten”. Horregatik, lehen pertsonako esperientzia fenomenologiko subjektiboak neurketa objektiboekin konbinatzeko metodoak aurkitzen saiatzen dira kontenplazio-zientziak. Oso esparru interesgarria da, baina erronka handiak sortzen ditu.
Desira batek batzen ditu bi arlo desberdinotako pertsonak: errukia eta etika sekularra zientziara eta, oro har, gizartera berriro eramateko nahiak. Interes handia dago aztertzeko nola entrenatu eta landu ditzakegun balio etikoak eta intersubjektibitatea —“nitasuna” ez ezik “gutasuna” ere—; horixe aipatu eta praktikatu genuen zure estudio zoragarrian egin genuen lau eguneko topaketan. Oso esperientzia berezia izan zen tailer hura bertan antolatu ahal izatea.
[OE:] Espero dut, bai, nire estudioak bere egiten dituen jarduerek jendeari arrisku handiagoak hartzen eta hain mesfidati ez egoten laguntzeko behar den konfiantza hori sortzea. “Gutasunaren” eta “nitasunaren” arteko talkari dagokionez, zure lanak benetan inspiratu nau, eta eragin handia izan du nigan. Gero eta arreta handiagoa jartzen diot gure esperientzia kolektiboari, gure interdependentziari eta pertsonok batak bestearengan dugun eraginari. Eta liburu honetako elkarrizketetan behin eta berriro agertzen den gaia da konektatuta egotearen eta norbere sinesmenen arabera jokatzearen ideia, bereziki klima-aldaketari dagokionez. Jakin eta ez jardutearen eta jakin eta jardutearen artean dagoen desberdintasunaz, bi jakintza mota horiez aritu naiz hizketan beste zientzialari batekin: erabaki-hartzeari buruzko teorian aditua den Elke Weber psikologo konduktistarekin. Horregatik, gustatuko litzaidake oker ez banaiz “presentzia” eta “perspektiba hartzea” deitu dituzun horiei buruz hitz egitea, nire lanean zinez garrantzitsu bihurtu baitira haien inguruan hitz egin zenidanetik.
[TS:] Perspektiba hartzea esatean zer esan nahi dugun azaldu ahal dizut agian. ReSource izeneko interbentzio-programa batetik dator; bederatzi hilabeteko iraupena izan zuen programa hori meditaziora bideratua zegoen, baina Mendebaldeko jakintza psikologikoan ere oinarritzen zen. Hiru modulu zituen adimena trebatzeko: “Presentzia”, “Afektua” eta “Perspektiba”.
Lehen moduluan, presente egoten eta orainean zentratzen ikasi zuten. “Afektua”, hau da, bigarrena, errukian oinarritutako modulua da, eta aipatu berri duzun hori — errukia eta ekiteko motibazioa— aktibatzen laguntzen zuten praktikak irakatsi genituen bertan. “Ai, zenbat sentitzen dudan zure mina!” huts-hutsik esatea ez da zertan lagungarria izan. Zeure sentimenduen arabera ekitea ere praktikatu behar duzu: “Badago norbait nire laguntza behar duena; zer egin dezaket?”. Hirugarren moduluan perspektiba-hartzea jorratu zen, eta norbere pentsamenduak, norbere nortasunaren alderdiak zein besteen iritziak txori-begizko ikuspegitik behatzeko gaitasuna planteatzen zen bertan. Lehen aipatu dugun barne-taldearen eta kanpo-taldearen arteko bereizketa gainditzeari ere egiten zitzaion erreferentzia. Errukia erraza da barne-taldeko kideentzat, baina askoz zailagoa da kanpo-taldeko kide batenganako errukia sentitzea. Bada lerratze ebolutibo bat zure barne-taldeko pertsonez kezkatzera bultzatzen zaituena, eta ez kezkatzera kanpo-taldeko kideez, planeta osoaz edo klima-aldaketa bezalako gauza abstraktu batez.
Perspektiba hartu behar da, beraz, erruki globala lortzeko urratsak eman nahi izanez gero; esaterako klimaren edo oso urrun dauden pertsonen alde jarduteko motibazio handia sortu nahi izanez gero. Arrotzak zaizkizun pertsonen sinesmenak ulertzeko, txori-begirada erabili beharko duzu eta, ezer baino lehen, zure sinesmen-sistema pertsonaletik urrundu beharko duzu inoren buruan kognitiboki sartzeko gauza izango bazara. Litekeena da haien ekintzak arraroak iruditzea hasieran, baina, perspektiba-jauzi hori emateko gai bazara, ikusiko duzu ekintza horiek euren sinesmenen araberakoak direla. Hortaz, “Afektua” modulua —errukian oinarritua— funtsezkoa da maitasuna eta gizarte arloaren aldeko motibazioa sortzeko, baina, era berean, perspektiba hartu behar duzu gatazkak konpondu, erruki globala garatu eta horretatik abiatuta ekin ahal izateko.
[OE:] Perspektiba-hartze hori ekintza bihurtzeaz ari garenean, iruditzen zaizu narratiba positiboak motibatzaileagoak direla negatiboak baino, hau da, mehatxuetan eta beldurrean oinarritutako narratibak baino? Mary Robinson-ekin izandako elkarrizketan pentsatzen ari naiz, ekintza pizteko argudio positibo bat sortzearen premiaz hitz egiten baitu berak, beldurrean oinarritutako argudio bat sortu beharrean.
[TS:] Beldurrean oinarritutako narratiba negatiboak gure estres-sistema aktibatzen du, eta horrek nabarmen murrizten du gure ekintza-eremua. Mehatxupean zaudenean, zure sistema osoa zeure burutxoa salbatzean zentratzen da. Ez duzu irudi osoa ikusten —guztien ongia, mundu globala—; zure berehalako salbazioak baino ez du axola. Horregatik, beldurrean oinarritutako narratiba batek ez du inoiz ikuspegi zabalagorik piztuko. Klima-aldaketari dagokionez, funtsezkoa iruditzen zait, beraz, zientzialariek honako zerbait esatea: “Begira, alde batetik, berehalako arrisku bat dago —horrela jarraituz gero, honako arazoekin topo egingo dugu—, baina, bestetik, bada albiste on bat ere, eta hori da zerbait egin dezakezula arazoa konpontzeko; egin dezakezu A, B, C…” eta, hala, adibide zehatzak jarri bakoitzak bere egunerokoan egin dezakeenari buruz. Horrelako narratibek eta estimulu positiboek mugimendua sor lezakete, eta horixe behar dugu klima-aldaketa bezalako erronka izugarriei heldu nahi badiegu.
[OE:] Itzul gaitezen zure hastapenetara, oraindik kultura-arloan lanean ari zinen garaira. Nire ustez, kultura-arloa sektore pribatua ez bezalakoa da, sektore pribatuak gure arreta merkaturatzen baitu. Eta berebat da egungo diskurtso politikoa ez bezalakoa; azken horretan gora egin dute beldurrean oinarritutako erretorikak eta populismoak, baita polarizazioak ere, eta horrek kanpo-taldeei errua botatzea dakar. Horixe ikusi dugu bai EBn, bai beste leku batzuetan. Nola ikusten duzu zuk sektore kulturala?
[TS:] Funtsezkoa da oinarrizko zientziak mundu errealeko arazoekin lotura izatea, eta gauza bera esan daiteke arteei buruz ere. Arteak bere buruari egin diezaioke erreferentzia hein handi batean: artearen munduan izan dudan esperientziaren arabera, batzuetan artistak artistez bakarrik inguratzen dira; jende-mota berarekin aritzen zara hartu-emanean beti, gau eta egun, inoiz gizarte zabalarekin konektatu gabe. Eta horrek erabat muga dezake kultura-arloaren potentziala. Baina bere buruari erreferentzia egiteaz harago doanean, arteak potentzial izugarria du aldaketak sortzeko, klima-aldaketari buruzko film handi batzuekin ikusi dugun bezala; izan ere, jarrerak aldatzeko orduan, eraginkorragoak izan dira horiek zoritxarrez publikoarengana nekez iritsi ohi den literatura zientifiko guztia baino.
Horregatik pentsatzen dut artistek —eta zientzialariek— beren ezagutzak hizkuntza ulergarrian jartzeko ahalegina egin behar dutela, eztabaida eta plaza publikoan sartzeko eta jendearengana iritsi ahal izateko, tartean politikariengana eta aldaketagileengana. Horren adibide ona izan zen zure artea Parisko Klima-Aldaketari buruzko Konferentziaren erdian sartu zenueneko hura: Groenlandiatik ekarritako izotz glaziarrezko blokeak ipini zenituen Panteoiaren aurrean [Izotzaren behaketa (Ice Watch), 2014]. Horrelako ekintzek ideia garrantzitsuak eramaten dituzte espazio publikora, esperientzia ukigarri gisa egin ere, eta halakoek benetan alda dezakete jendeak gai garrantzitsuei buruz duen pentsamoldea.
2018ko azaroa
[Itzultzailea: Rosetta Testu Zerbitzuak, SL
Egokitzapena: Guggenheim Bilbao Museoa]