Motion. Autos, Art, Architecture

katalogoa

Aitzindariak

Matthew Foreman

XX. mendearen erdialdera, bidea ireki zitzaien ibilgailu aitzindari batzuei, artistek eta diseinatzaileek abiadurari eta mugimenduari buruzko ideia gorpuzteko modu erradikal berriak ikertu izanari esker. Auto haietako asko automobilismoaren etorkizunerako aukera berriz josita zeuden, haien garaiari hainbat hamarkada aurreratuta. Autoen diseinuak beti bizkorrago ibiltzeko irrikan oinarritzen ziren, eta motorren teknologiaren eta forma aerodinamikoen mugak gainditzeko irrikan; automozioaren arloko diseinatzaileek askotariko teknologiak hartu zituzten inspirazio-iturri, hala nola turbina, erreakzio-motorrak, energia nuklearra eta gidatze automatikoa.

Ibilgailu aitzindarien eta haien diseinatzaile bikainen sorta zabal bati egindako omenaldiak bide ematen du ezagutzera emateko haien forma arinen edertasuna eta aerodinamikaren arloko lorpenak, mugimendua eta mugikortasuna betikotzea ekarri duten artelanen eskutik. Gizakiaren lorpenen bilakaera amaigabea eta diseinuaren bidez lorpen horiek gorpuzteko egindako lanaren aitortza da.

Automobila bere egin zuen lehen mugimendu artistikoa futurismoa izan zen. Hain zuzen ere, azelerazioa, abiadura eta makinaren gurtza ziren Manifestu futuristan nabarmendutako balioak. Filippo Tommaso Marinetti-k sortu zuen testua 1909an, eta, bertan, automobilaren modernitate iraultzailea goresten zuen. Haren poema batean, honela deskribatu zuen autoa egile berak: «Altzairuzko arraza baten jainko sutsua. Automobila, espazioz hordi, zeina ari baitzara atsekabearen atsekabez putinka, muturrekoa hortz karrankarietan!»¹. Marinettiren ideiak artera ekartzeko ariketaren emaitza da, besteak beste, Umberto Boccioni-ren Espazioko jarraitutasunaren forma berdingabeak (Forme uniche della continuità nello spazio, 1913), zeinetan ikusten baita irudi bat etengabe mugitzen, harengan eragiten duten indarrak eta indar haiek irudia bera moldatzen dutela, aldi berean. Giacomo Ballak mugimenduaren itxuraren antzeko zatikatze bat baliatu zuen abiadurari buruzko ideia orokorragoak adierazteko. Luigi Russolok zuzenean autoari aplikatu zion futurismoaz zuen ikuspegia: autoa dekonstruitu eta berrantolatu zuen, aurpegi hirukitan, objektuaren ibilbidea adierazteko.

Antzeko estetika bati jarraitzen dio Richard Buckminster Fullerrek sortutako automobilaren berrasmatze goiztiar eta erradikalenetako batek. 1930eko hamarkadan ekoitzitako Dymaxion autorako egin zituen hiru gurpileko diseinuak ikerketa aerodinamikoetan oinarrituak ziren, «gutxiagorekin gehiago egiteko» ahaleginean. Esaldi itxuraz sinple hori zen Buckminster Fullerren filosofia osoaren euskarri: diseinuaren zientzia erabiltzea, zenbat eta material fisiko gutxiago erabiliz ahalik eta eraginkorragoak izango diren objektuak eta sistemak sortzeko. Mundua sistema bakar interkonektatu bat zelako ideia («Lurra espazio ontzia») eta baliabide naturalak kontserbatzeko premia mugimendu ekologistek onespen orokorra lortu baino hainbat hamarkada lehenago ebatzitako kezkak izan ziren harentzat.

Buckminster Fullerrek hiru Dymaxion auto besterik ez zituen ekoitzi. Haietako bakar bat ere ez zen diseinatu «automobila soilik izateko», «hegorik gabeko eta bi propultsio-trikimako orientagarriz hornituriko makina hegalari baten lurreko fase» gisa baizik, 1965ean aipatu zuen bezala². Emaitza aeronautika eta nautikaren aipuz josirik zegoen, eta horrek adierazten zuen Starling Burgess aireontzi eta yateen diseinatzaileak kontzeptuan izan zuen eragina. Burgessek talentu handia zuen, bestela ere; Amerika Kopan garaipena lortu zuten hiru yate diseinatu zituen 1930eko hamarkadan. Dymaxion autoaren atzeko gurpila, zeinak gogorarazten baitu lema bat, bide da horren adibide argiena. 2010ean, jatorrizko dokumentuak eta planoak erabiliz, laugarren Dymaxion autoa eraiki zuen Norman Fosterrek, Buckminster Fullerren omenez, zeina izan baitzuen laguna, babeslea eta lankidea, 1971tik hura hil zen arte (1983).

Gerraondoko garaian, indar bereziz sustatu zen autoek askatasuna ematen eta ametsak betetzen laguntzen zutelako ideia. Automozioko enpresek prototipo ikusgarriekin esperimentatu zuten, eta automobil-ferietan aurkezten zituzten, kontsumitzaileek adierazten zuten ideia eta forma berrien irrika probatzeko. 1955ean, Citroën DS autoak espazio ontzi baten modura lur hartu zuen Parisko Automobilaren Erakustazokan, non erakusgai jarri baitzuten gurpilik gabeko karbonozko irudi baten modura, sabaira begira. Miragarri teknologiko erabatekoa zen DSa. Haren balazta hidraulikoei eta suspentsio-sistemari esker (une oro orekatzen zen automatikoki, edozein zama zeramala ere), hainbat urtez aurreratu zituen lehiakideak.

DSaren diseinuaren oinarria lankidetza bat izan zen, honako hauen artekoa: André Lefèbvre lasterketa-pilotu ospetsu eta ingeniaria, zeinak hasi baitzuen ibilbide profesionala Gabriel Voisinentzat hegazkinak eta automobilak diseinatuz, eta Flaminio Bertoni, italiar delineatzaile eta ingeniaria, eskulturaren zalea. Munduko auto aurreratuena izateko sortua zen DSa, eta miragarri teknologiko handia zen, frantses diseinuak lor zezakeenaren erakusgarri perfektua. Honela deskribatu zuen Roland Barthesek:

Gizatiartutako artea izaki, baliteke DSak aldaketa eragitea automobilen mitologian […]. Uste dut gaur egungo autoa katedral gotiko handien baliokide ia zehatza dela; esan nahi dut garai bateko sorkuntza gorena dela, artista ezezagunek irrikaz landua eta herritarrek kontsumitua irudi gisa, erabiliz ez bada, objektu magiko erabatekoa balitz bezala, hura bere eginda. Bistakoa da Citroën berria zerutik jausia dela, objektu superlatiboa baitirudi lehen begiratuan³.

Alfa Romeo BAT autoaren prototipoek artea, trebezia eta teknologia uztartzen zituzten forma eskultural ikusgarrietan. Bertone estudioko diseinu-arduradun zen Franco Scaglioni-k, aeronautika eta talentu artistikoa bateratu zituen prototipo haiek sortzeko, zeinak ez baitziren soilik ikusgarriak, baita erresistentzia aerodinamiko benetan apalekoak ere. BAT autoek, txapista eta eskulangile onenen gaitasunen erakusgarri izateagatik ez ezik, lilura eragiten jarraitzen dute itxura eskultoriko eta eraginkortasunaren uztarketari eta fantasiazko eta zientzia-fikziozko halako ukitu oparo bati esker.

1970eko Lancia Stratos Zero autoa gure planetaren muga estratosferikoaren omenez izendatu zuten horrela, eta ezin hobeki adierazten du futuristek modernitateari buruz zuten ikuspegia. Bertoneren diseinu-taldeak metal solidotik abiatuta zizelkatua zirudien ziri forma bat landu zuen. «Futurista» hitza ezin hobeki egokitzen zaie motorraren hiruki formako estalki ikusgarriari eta aurreko haizetakotik egiten den sarbide birakari eta tolesgarriari.

General Motors (GM) etxeak 1950eko hamarkadan diseinatutako «Firebird» prototipo bikainek ideia erradikalak ekarri zituzten gidatze autonomoari zegokionez, eta erregai alternatiboak erabili zituzten kontsumitzaileek haiek erabiltzeko aukera eduki baino hainbat hamarkada lehenago, etorkizuneko mugikortasunerako aukeren iragarpen modura⁴. Diseinua produktua saltzeko erabiltzea eta berrikuntza teknikoa modarekin eta estiloarekin konbinatzea —Harley Earl eta haren taldeak 1927an sortutako GMko Arte eta Kolore Departamentuaren ardura— halako arrakasta izan zuen, non GMk bere arerio Ford Motor Company gainditu eta erosi baitzuen 1931n eta bihurtu baitzen munduko automobil-fabrikatzaile handiena.

GMren Zentro Tekniko ospetsua (Warren, Michigan) artea, diseinua eta arkitektura uztartzen dituen enpresa baten ikuspegiaren adierazgarri da. 1956an eraiki zuten Zentro Teknikoaren campusa, eta Eero Saarinen lehen enkargu handia izan zen. Hark ospe handiko artista eta diseinatzaileengana jo zuen —Harry Bertoia, Alexander Calder, Alexander Girard eta Florence Knoll besteak beste— zeinak lagundu baitzioten itxura eta barnealde abangoardista taxutzen. Monumendu Historiko Nazionala da gaur egun.

Abiadura handiagoa lortzeko irrika eta automobilgintzako lehiaketak autoa bera bezain aspaldikoak dira eta motorraren potentziaren eta forma aerodinamikoaren arteko uztarketa eskatzen du. 1 Formulako automobilik bizkorrenak gizakiak auto-lasterketen zerbitzura —lasterketak kirol gisa harturik— egindako ahaleginaren isla dira, eta haien berrikuntza teknologikoak egunerokotasuneko ibilgailuetara hedatu ohi dira. Mercedesek auto-lasterketetan eta munduko abiadura-errekorretan utzitako ondarea estatuak finantzatutako Silver Arrow autoen garaian hasi zen eraikitzen. 1930eko hamarkadako urteetako diseinu berritzaileen 1:4 eskalako maketetan ikusten diren formaren ikerketek laburbiltzen dute teknologiaren bidez aurrerabidea lortu zitekeenaren sinesmena, zeina baita hogei urte lehenago futurismoak finkatutako dogma nagusietako bat.

Denbora askoan, eskola eta mugimendu guztietako artistak ahalegindu dira lasterketen abiadura, emozioa, distira eta hotsa irudikatzen —horren guztiaren interpretazio moderno bikaina dira Andreas Gursky-k 2007an argazkietan jasotako boxen kaleetako irudien laukoa—, baita lasterketek atxikirik duten arriskuaren fetitxizazioa eta autosuntsitze-aukera ikertzea ere. Angela Palmer-ek lasterketa-zirkuituen, burukoen eta motorren ingeradak erabiliz 2010 eta 2014 bitartean landutako obran ongi ikusten da dualtasun hori. Antzeko interesei erantzuten die James Rosenquist-en Flamenko kapsula (Flamingo Capsule, 1970) monumentalak, baina espazioko lasterketari aplikatzen dio eta omenaldia egiten die Apolo 1 espazio-ontzian entrenamendu saio bat egiten ari zirela bat-bateko konbustioaren eraginez 1967ko urtarrilaren 27an hildako hiru astronautei. Automobil, arkitektura eta arte eremuko aitzindariek berebiziko inspirazio-iturri izaten eta egundoko lilura eragiten jarraitzen dute, eta forma material batean gauzatzera daramate giza sormena, baita hark atxikita duen hondamenerako potentziala ere.

Oharrak

1. Filippo Tommaso Marinetti, La ville charnelle, París, Bibliothèque internationale d’édition E. Sansot & Cie, 1908. «À mon Pégase» olerki hau Poesia izeneko liburuan argitaratu zuen aurretik, 1905ean, «À l’automobile» izenburuarekin.
2. Hugh Kenner, Bucky: A Guided Tour of Buckminster Fuller (New York: Morrow, 1973), 213. or.
3. Roland Barthes, «La nouvelle Citroën» Mythologies, Éditions du Seuil, Paris, 1957, 142. eta 140. or.
4. Firebird I (1953), Firebird II (1956) eta Firebird III (1959), hain zuzen.

PDF-a JAITSI