Van Goghetik Picassora. Thannhauser legatua

katalogoa

Txotxongiloa

Txotxongiloa (Hampelmann), 1919
Olio-pintura transferituko marrazkia, akuarela eta grafitoa paper gainean; kartoi gainean muntatua, orria: 28,4 × 22 cm; euskarria: 29,6 × 23,1 cm
Thannhauser Bilduma, dohaintza, Hilde Thannhauser 91.3908
Paperean sinatua, eskuinean behe-erdialdean, tinta beltzez: Klee; data eta inskripzioa euskarrian, behean ezkerreko ertzean, tinta beltzez: 1919.274.
Ez du ur-markarik

Jatorria

Hans Goltz-ek (1873–1927) artistari erosia, ca. 1920ko maiatza-ekaina. Justin K. Thannhauser, Munich, Berlin, New York eta, gero, Berna, ca. 1957 (40119. zk.); Hilde Thannhauser haren emazte/alarguna, Berna, 1976an; Hilde Thannhauserrek Solomon R. Guggenheim Foundationi legatua, New York, 1991, museoarentzako dohaintza-aginduaren arabera, 1984.

Lehen erakusketak

Munich, Galerie Neue Kunst Hans Goltz, Paul Klee, 1920ko maiatza-ekaina; erakusketaren katalogoa: Paul Klee, Katalog der 60. Austellung der Galerie Neue Kunst Hans Goltz, Der Ararat argitalpenaren bigarren edizio berezia, 214. zk., erreprodukzioa.
Berlin, Galerien Thannhauser, Eröffnungs-Ausstellung unseres neuen Berliner Hauses, 1927ko ekaina, 105. zk.

Materialak eta prozedura

1919. urtea funtsezkoa izan zen Paul Klee artistarentzat. Gudaroste alemanak lizentziatu egin zuen ofizialki —Munichen bizi zelako deitu zuten soldadutzara—, eta azkenik egonkortasun ekonomikoa edukitzeko aukera zuen, Hans Goltz-en (1873–1927)¹ Municheko galeriak ordezkatzen baitzuen. Handik urtebete eskasera, 1920an hain zuzen, Goltzek erakusketa handi bat antolatu zuen, Kleeren 360 lan baino gehiagorekin, eta multzo horretatik erosi zuen Txotxongiloa lan hau². Urte horren amaieran, Walter Gropius (1883–1969) arkitektoak gonbita egin zion Kleeri Weimarreko Bauhaus berrian eskolak emateko, eta han jardun zuen, harik eta 1931n dimititu zuen arte, diseinu eta arte aplikatuen eskola Dessaura lekualdatu zenean.

1919. urtean, halaber, garrantzizko garapenak izan zituen Kleeren marrazketak, bereziki olio-pintura transferituko marrazkia izenaz ezagutzen den prozesuari dagokionez; berak hobetu zuen praktika hori, aurretik estanpazioaren eremuan egindako jardueren bidetik. 1903 eta 1905 urteen artean Asmakizunak sailean akuafortearekin eta urtintarekin saiatu ondoren, transferentzia bidezko litografiarekin esperimentatzen hasi zen Klee, 1912an lehenbizi, eta 1919an berriro³. Teknika horren bitartez, harri litografiko batera transferitzen da marrazki bat, gero inprimatzeko. Esperientzia horrek eraginda seguru asko, Kleek prozedura berezia osatu zuen bere marrazkiak baten transferitzeko, eta, era horretara, lan berriak sortu zituen paper gainean, grabatuaren zein marrazkiaren ezaugarriak nahasten zituztenak.

Kleeren erreprodukzio-metodo berezi hura hainbat eratara egin zitekeen —eta guztiak ikertu zituen Kleek—, baina, oro har, lehenbizi, estanpatzeko tinta beltzez edo pintura beltzez estaltzen zuen paper fineko orri bat⁴. Tinta edo pintura artean likatsu zegoela, beste paper zuri baten gainean jartzen zuen paper-orria, tintadun aldea beherantz zegoela, kalko papereko orri batekin egingo litzatekeen bezala⁵, eta, ondoren, transferitu nahi zuen marrazkia jartzen zuen gainean (edo haren kalko bat baliatzen zuen, bestela). Marrazkiaren lerroak grafitozko arkatz batez edo metalezko puntzoi batez —gubil batez esaterako— kalkatzen zituenean, tinta edo margo beltza paper zurira transferitzeko adina presio eragiten zuen, inprimatzeko makinarik erabili gabe⁶. Era horretara, marrazki berriaren orientazioa bat zetorren jatorrizkoarenarekin. Ondoren, akuarelaren bitartez kolorea eransten zion Kleek; zenbaitetan, olio-pintura transferituko marrazkiaren lerro arteko hutsuneak betetzen zituen. Gune batzuetan, akuarela aldaratuta gelditzen zen pixka bat tintatik edo oinarriko olio-pintura hidrofobikotik, eta, horrela, lerro beltz finak are gehiago nabarmentzen zituzten halo argiak sortzen ziren.

Azkenik, marrazkia kartoi edo kartulinazko euskarri handi baten gainean muntatzen zuen Kleek, perimetroan zehar itsasgarri puntuak jarrita gehienetan, nahiz eta batzuetan orri osoa itsasten zuen, Txotxongiloa lan honetan kasu. Marrazkiaren euskarrian lerro horizontal bat edo bi eransten zituen gehienetan, marko baten gisara, eta han idazten zituen izenburua, inbentario-zenbakia, sinadura eta data⁷. Txotxongiloa lanaren bigarren mailako euskarria Guggenheim bildumaren parte izan aurretik ebaki zen seguru asko, izan ere, era horretako euskarriek ertz zabalagoak eduki ohi dituzte.

Kleek, Txotxongiloa lanerako olio transferituko marrazkia hasi aurretik, grafito lerroko marrazki bat hasi zuen atzealdean, guztiz bestelakoa, baina gaur egun ez da apenas ikusten. Txotxongiloa lanaren infragorrizko erreflektrografian, hegazti bat ikusten da, albotik, orriaren erdian. Kleek ez zuen inoiz paperezko orri bat botatzen edo alferrik galtzen, baldin eta beste edozertarako erabil bazitekeen⁸. Horregatik baztertu zuen hegazti baten marrazki hau, eta jarri zuen orria ahoz behera, haren gainean bere transferentzia-prozeduraren bitartez jostailu aleman tradizional baten irudia jarri aurretik, soka batetik tira eginez gero beso eta hankak mugitzen dituen txotxongilo batena alegia.

Kleeren lehenengo garaiko eredu horretan, aldendu egin zen pixka bat olio transferituko ohiko prozeduratik. Marrazkia paper orri zuri batera transferitu beharrean, lehenago atzealdean egindako marrazki bat orriaren beste aldera transferitu zuen (gaur egun aurrealdea). Infragorrizko errefletografiak eta transmitografiak erakusten dute atzealdeko marrazki hura beste txotxongilo bat dela, jauzika, zutik dagoen irudi barneko marra gris lauso eta zabalagoetan ikus daitekeen bezala. Kleek paperezko orria kartoizko bigarren euskarriaren gainean muntatu zuenez lana amaitu zuenean, marrazki horren arrastoak infragorri bidezko tekniken bitartez baino ezin dira ikusi. Aurrealdetik transferitutako olio-pinturako lerro fin batzuk zalantzarik gabe atzealdeko grafitozko lerro zabalenei jarraituz egin baziren ere —txotxongiloari tiratzeko soka, adibidez—, asko ez datoz bat. Kleek baztertu egin zuen txotxongilo estatiko baten ideia, eta hankak jaso zizkion aurrealdeko transferentzia-marrazkia egiteko, era honetako txotxongilo baten sokatik tiratzen denean gertatuko litzatekeen bezala.

Kleek sortutako olio-pintura transferituko marrazkien funtsezko ezaugarria transferitutako tintak edo pinturak paperaren azalean finkatutako modu bikaina da, akuafortea-ren oso antzera. Estereomikroskopio batekin gertutik begiratuta, ondo ikusten da arkatzaz edo puntzoiaz paper gainean presionatzean tinta trazuaren alde batetik bestera mugitu zela, eta lerroaren erdigunea tinta gutxiagorekin gelditu zela. Efektu hori, estanpazioan “tintaren belusatua” izenez ezagutzen dena, ohiko ezaugarria da erliebeko inprimatzeko prozeduretan, hala nola tipografian edo xilografian. Kleeren lanetan sendotu egiten da hori, paperaren gainazalaren testura alde txikien ondorioz, horiek aldatu baitzuten tintaren lekualdatze maila eta eragin baitzituzten lerroetatik ateratzen diren trazu finak, armiarmaren hanken antzekoak; horixe da, hain zuzen ere, Kleeren transferentzia bidezko marrazkien beste bereizgarrietako bat.

Saihestezina zen, halaber, tintaren tanto eta arrasto batzuk paper-orrira transferitzea presio pixka bat aplikatzen zen guneetan, esate baterako Kleek eskuak edo besoak jartzen zituenean marrazkiaren gainean. Arrasto solte horiek grabatu batean sortzen direnak gogoratzen dituzte, hain zuzen ere plantxa azidoan sartu aurretik zinkezko edo kobrezko plantxa konturatu gabe marratzen denean sortzen direnak. Efektu hori “ustekabeko hozka” izenez da ezaguna), eta estanpatze lanetan saihesten bada ere, Kleeri izugarri gustatzen zitzaion, eta olio transferituko ia marrazki guztietan ageri da⁹: artistaren teknika horrekiko zaletasuna agerian gelditzen da hori lehenengo garaiko grabatuetan, esate baterako Fenix zaharra (9. Asmakizuna) [Greiser Phönix (Invention 9)] satirikoan. Ezaugarri horietako bakoitzak balio du Kleeren lanari grabatuaren kalitatea emateko, eta adierazten du zenbat interesatzen zitzaion Kleeri erreprodukzioa eta bat-batekotasuna, artistaren zuzeneko eskutik nolabaiteko distantziara gelditzen zen azken emaitza horren bitartez.

Kleek 1939. urtea bitartean olio transferitu bidez egin zituen 350 marrazki gehienak bat datoz 1919 eta 1925 bitartean artistak Hans Goltzekin zuen kontratuarekin. Kontratu horretan hitzartzen zen Kleeri koloretako lanengatik lan monokromoengatik ematen zitzaionaren bikoitza ordainduko zitzaiola, gutxienez¹⁰. Gainera, Kleek gero eta estima handiagoa hartzen zien bere jatorrizko marrazkiei, eta 1920. urtean ez zituen saldu nahi, ezta erakutsi ere¹¹. Beste espezialista batzuk ikusi dutenez, olio transferituko prozedura horren bitartez, Kleek bikoiztu egiten zituen jatorrizko marrazkiak eta kolorea erantsi zien, horiek merkatuan zuten balioa handitzeko; baina, aldi berean, ez zuen galdu inspirazio-iturri izandako oinarrizko marrazkia¹². Goltzekin zuen kontratua amaitu zuenean, murriztu egin zen Kleeren olio transferituko marrazkien produkzioa. Hala ere, izugarri gustatzen zitzaion artistari prozedura bitxi horren bitartez lortutako efektua. Olio-pinturaren transferentzia horrek, aurretik grabatuan egindako lanean jatorria zuenak, marrazkien erreprodukzio mekanikoa egiteko aukera eskaintzen zion, eta aldi berean, horiek zerbait berri bilakatzen zituen, Kleek hain aintzat hartzen zuen bat-batekotasun moderno harekin. (JW) 

[Itzulpena: Rosetta;
Egokitzapena: Guggenheim Bilbao Museoa]

Oharrak

1. Felix Klee, Paul Klee: His Life and Work in Documents, ingeleserako itzulpena Richard Winston eta Clara Winston, George Braziller, New York, 1962, 51. or. [itzuli]
2. Hans Goltzek Kleeren hainbat lan erosi zituen. Gaur egun Solomon R. Guggenheim Museum-en daudenen artean aipatzekoa da Lore saila (Blumenbeet, 1913, olio-pintura taula gainean); Izeien ideia (Die Idee der Tannen, 1917, akuarela eta grafitoa paper gainean, kartoi gainean muntatua); eta Don Juan bavariarra (Der bayrische Don Giovanni, 1919, akuarela eta tinta paper gainean). Txotxongiloa Paul-Klee-Stiftung-en dago, Paul Klee Catalogue Raisonné, Thames and Hudson, Londres, 1999, 3. alea, 131. or., 2278 zk., errepr. [itzuli]
3. Jim Jordan, “Introduction to the Exhibition”, in The Graphic Legacy of Paul Klee, kat. erak., Bard College, Annandale-on-Hudson, 1983, 38. or. [itzuli]
4. Zenbait egilek olio-pintura iradoki badute ere, eta oso litekeena Kleek erabili izana, tinta kalkografikoa olio pintura baino egokiagoa da marrazkiak transferitzeko. Tinta kalkografikoa likatsuagoa da eta bizkorrago lehortzen da, eta ezaugarri horiek erraztu egiten dute papererako transferentzia Kleeren prozeduran. [itzuli]
5. Kleeren seme Felix Kleeren arabera, “ez zitzaizkion gustatzen garai hartan paper-dendetan erosten zen ikatz-paperaren arrasto urdin edo gorriak. Horregatik sortu zuen bere papera”. Sabine Rewaldek Felix Kleeri 1986an egindako elkarrizketa, in Rewald, Paul Klee: The Berggruen Klee Collection in The Metropolitan Museum of Art, Metropolitan Museum of Art, New York, 1988, 27. or. [itzuli]
6. Ikusi Kleeren transferentzia bidezko prozeduraren lehenengo deskribapena Jürgen Glaesemer-en, Paul Klee: Handzeichnungen, 1. alea, Kunstmuseum, Berna, 1973, 260. or. ingelesera itzulia eta Tamara Trodd-en ere argitaratua, “Drawing in the Archive: Paul Klee’s Oil-Transfers”, Oxford Art Journal 31, 1 zk., 2008, 80. or. [itzuli]
7. Kleek, hasieran, kronologikoki zenbatu zituen lanak, urtez urte, baina 1924. urtean letra eta zenbaki bidezko sistema batera aldatu zen, Hans Goltzek eskatuta, hari irudi-tzen baitzitzaion bildumagileek balio gutxiago emango ziotela lanei jakiten bazuten urte jakin batean zenbat lan sortu zituen. Sabine Rewalden elkarrizketa Felix Kleeri Rewald-en, Paul Klee, 26. or. [itzuli]
8. Felix Kleeren arabera, “Ez zenean lan batekin gustura gelditzen, buelta ematen zion eta orriaren edo mihisearen atzealdean marrazten zuen. Ez nuen inoiz lan bakar bat ere puskatzen ikusi. Paperontziak sobran zeuden harentzat”. Ibid., 29. or. [itzuli]
9. Kleeren Asmakizunak saila Max Girardet-ek inprimatu bazuen ere Bernan, itxura denez Kleek berak grabatzen zituen plantxak, eta horrela hurbiletik kontrolatzen zuen plantxa horietan egiten zuen “ezusteko hozka” delakoa. Jürgen Glaesemer, “Paul Klee’s Prints”, errepr. Paul Klee: Das Graphische und Plastische Werk mit Vorzeichnungen, Aquarellen und Gemalden, kat. erak., Kunstmuseum Bern, Berna, 1975, ingeleserako itzulpena Melanie Feit eta Jeffrey Weiss, en Graphic Legacy of Paul Klee, 70. or. [itzuli]
10. Trodd, “Drawing in the Archive”, 80. or. [itzuli]
11. Jürgen Glaesemer, Paul Klee: Handzeichnungen, 2. alea, Kunstmuseum, Berna, 1984, 159. or.; eta ikusi Trodd, “Drawing in the Archive”, 81. or. [itzuli]
12. Rewald-ek Felix Kleeri egindako elkarrizketa, Paul Klee, 27. or.: Trodd, “Drawing in the Archive”, 81. or. [itzuli]

PDF-a JAITSI